O‘zbekiston respublikasi qishloq xo‘jalik vazirligi

Tayanch so‘z va iboralar: namunaviy loyiha, texnik loyiha, loyihani iqtisodiy asoslash, bosh reja, texnik chizma, ishchi chizma.

1. Loyihalashdagi umumiy holatlari

O‘zbekiston Respublikasi aholisining sifatli oziq-ovqat mahsulotlarga bo‘lgan extiyojini kondirish uchun oziq-ovqat korxonalari uzining ishlab chiqarish bazasini intensiv kengaytirib bormokda. Buning uchun yetakchi texnika va uzluksiz ishlovchi avtomatlashtirilgan texnologiyalar bilan jihozlangan korxonalar barpo etilmoqda. Yangi zavod va sexlarni kurish bilan birga mavjud zavodlarni yangi texnologiyalar bo‘yicha rekonstruktsiya qilish ishlari amalga oshirilmoqda. Zavod yoki sexni sifatli qilib kurishning asosiy shartlaridan biri mukammal ishlangan va texnik tekshiruvdan utgan loyiha hisoblanadi.
Sanoat korxonalari loyihasini, iqtisodiy, energetik issiqlik va boshqa texnik hisob-kitoblar, texnologik sxemalar, chizmalar, korxona kurilishi va uskuna montajlari uchun sarf-xarajatlar, rejalar smetalari va hokazolar tashkil etadi.

Loyihalash bosqichlari.

Sanoat korxonalarining loyihalash 2 bosqichda: loyihalash vazifasi va ishchi chizmalar, yoki 3 bosqichda olib boriladi: loyihalash vazifasi, texnik loyiha va ishchi chizmalar. Loyihalash vazifasi taklif qilinayotgan kurilishning mavjud joyda boshlangan muddatda bajarilishini texnik imkoniyatlar va iqtisodiy jihatdan zarurligini e‟tiborga olib ta’minlaydi. Loyihalash vazifasi kurilish uchun maydonni tugri tanlab kurilish uchun zarur bo‘lgan xom ashyo, yokilgi, suv, energetik xarajatlarni manbasini kursatib beradi. U loyihalanayotgan ob’ektning asosiy texnik xulosalariga asoslanib kurilishning narxi va asosiy texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarini belgilaydi.

Loyihalash vazifasi.

Loyihalash vazifasi kuyidagi ma’lumotlarni uz ichiga olish kerak.

1. 
   Qurilish maydonining harakteristikasi va bosh ‘lani;
   
2. 
   Mahsulot harakteristikasi va hajmi;
   
3. 
   Korxona tuzilishi va texnologik jarayon tizimi;
   
4. 
   Xom ashyoga va kushimcha materiallarga bo‘lgan talablar.
   
5. 
   Asosiy uskunalarni tanlash va ularning soni;
   
6. 
   Asosiy sexlarda uskunalarning joylashishi va boshqalar (uch bosqichli loyihalashda bo‘lar berilmaydi).
   

Loyihalash vazifasi kuyidagi tashkilotlar bilan kelishiladi: maxalliy hokimiyat va Davlat temir va avtomil yo‘llari idorasi vazirligi, energetika vazirligi.

Texnik loyiha.

Texnik loyiha tasdiklangan loyihalash vazifasiga asoslanib tuziladi. Uning vazifasi: loyihalash vazifasida qabul qilingan texnologik jarayonlarni, uskunalar turi va sonini, binolar va inshoatlarning konstruktsiyalarini birma – bir qaytadan tadkik qilishdan iboratdir.
Texnik loyiha kuyidagi materiallarni uz ichiga olishi kerak:

• 
  ishlab chiqarish dasturni;
  
• 
  sexlarning ishlash tartibini;
  
• 
  texnologik jarayonlar tizimlarini:
  
• 
  etajlar bo‘yicha rejalar va kesimlarni;
  
• 
  asosiy uskunalar tarkibini.
  

Ishchi chizmalar.

Ishchi chizmalar tasdiklangan loyihalash vazifasi asosida ikki bosqichli loyihalashda texnik loyihalashdan sung bajariladi.
Ishchi chizmalar ishlab chikalayotganda loyihalanayotgan korxonaning mahsuldorligini kamaytiruvchi yoki kurilish sarf xarajatini oshiruvchi biron bir uzgarish kiritish mumkin emas.
Ishchi chizmalar buyurtma berilgan uskunalarning texnik ko‘rsatkichlarini hisobga olgan xolda bajariladi. Bu chizmalar aloxida bajarilib yirikrok masshtabda (1:50) chiziladi, chunki bu ishchi chizmalar asosida kurilish montaj ishlari bajariladi. Kerak bo‘lganda reja va kesim chizmalariga detallashtirilgan chizmalar tuzilib ularda aloxida kismlarning (imorat, inshoat, turli konstruktsiyalar fundamentlar va uskunalar) aniq ulchamlari kursatilgan chizmalari beriladi. Detallashtirilgan chizmalar yanada yirikrok masshtabda bajariladi (1:20; 1:10) .

Namunali loyiha

Namunali loyiha bir turdagi korxonalarni kurish uchun ishlab chikiladi. Namunaviy loyihani ishlab chiqishda eng ilgor ‘rogressiv tizimlar, yangi zamonaviy kurilma va jihozlardan foydalaniladi. Namunaviy loyihalarni qo`llashda ularni mavjud joylardagi shart-sharoitlarga bog‘langan xolda bajariladi.

2. Texnologik loyihalash usullari

Texnologik jarayonlarni loyihalashda ilgor texnologik sxemalarni loyihalanayotgan korxona tizimiga kiritish nazarda tutiladi. Texnologik loyihalash usullari kuyidagi asosiy ikki yunalishdan tashkil to‘adi:

1. 
   Yangi korxonalarni loyihalash;
   
2. 
   Mavjud, ishlab turgan korxonalarni rekonstruktsiyalab loyihalash.
   

Yangi korxonalarni loyihalash, yukoridagi ma‟ruzalarda aytilganidek, 2 yoki 3 bosqichda bajarilib, xom ashyo zaxirasi yetarli bo‘lganda yoki aholi extiyojini kondirish maqsadida bajarilsa, korxonalarni rekonstruktsiyalab loyihalash kuyidagi maqsadlarda bajariladi:

Korxonaning unumdorligini oshirish

Loyihalashda bu ikkala vazifa ko`pchilik xollarda mujassamlanadi. Korxona unumdorligini oshirish mavjud ishlab turgan korxonaning unumdorligi yetishtirilayotgan xom ashyoni tulik qayta ishlay olmasa yoki ishlab chiqarilayotgan mahsuloti bilan shu hudud aholining extiyojlarini kondira olmasa, u vaqtda shu hududda, ba‟zan shu shaharning uzida yana bitta mavjud korxona uxshash yangi korxona kurilishi yoki mavjud korxonani unumdorligini oshirish uchun rekonstruktsiya, ya‟ni tulik yoki kisman qayta kuribkorxonaning unumdorligini oshirish lozim.
Loyihani boshlashdan oldin iqtisodiy asoslash bajarilib, bunda korxonaning unumdorligini kay darajada oshirish lozimligi aniqlanadi. Bunday iqtisodiy asoslash yangi zavod kurilishidagi iqtisodiy asoslashga uxshagan bo‘ladi.
Agar rekonstruktsiya qilinayotganda mavjud texnologik sxema saqlab kolinsa, u vaqtda rekonstruktsiya apparatlar sonini ko`’aytirish yoki ularning ulchamlarini yiriklashtirish bo‘yicha bajariladi.
Buning uchun korxonada ishlab turgan barcha uskunalar urganilib chiqilib, ularning har birining quvvati aloxida aniqlanadi. Barcha texnologik sanoat agregatlarning quvvati qayta ishlanayotgan xom ashyo yoki ishlab chiqarilayotgan mahsulot miqdori bilan belgilanadi. Bu ma‟lumotlar yigib bo‘lingach, kurinadiki ular bir xil emas, birining quvvati katta, ikkinchisiniki kichik. Eng kam quvvatga ega bo‘lgan uskunalar zavod unumdorligini limitlaydi. Endi rekonstruktsiyaning vazifasi mana shu «tor joylarni yamash» bo‘lib, bu tor joylar ozgina bo‘lsa korxonani qisman rekonstruktsiya qilish kerak bo‘ladi. Apparatlarning analizi har bir uskuna uchun nima qilish kerakligini bildiradi: ularning sonini ko`’aytirish kerakmi, almashtirish lozimmi, boshqa quvvati qayta yangi uskuna o`rnatish durustmi yoki ishlash tartibini uzgartirib unumdorlikni oshirish tugri bo‘ladimi. Ba’zan bunday qisman rekonstruktsiya apparatlarni o`rnini almashtirishni talab qiladi. Agar «tor joylar» nihoyatda ko`’ bo‘lsa, yoki muljallangan unumdorlik shunday kattaki, barcha agregatlarning quvvatini oshirish kerak bo‘ladi. Bunday xolda «bosh» rekonstruktsiya talab etilib, barcha apparatlarning joylashishigina kurib chikilmay, balki sexlarning ham o`zaro
mutanosibliklari kurib chikiladi. Bu vaqtda mavjud imoratda huddi yangi zavod kurilayotgandek ish yuritilib loyiha bajariladi. Agar imoratning gabaritlari yangi loyihalanayotgan zavodga mos kelmasa, odatda imorat yonida yoki ustida qo`shimcha taqab imorat solinadi. Rekonstruktsiya maqsadida asosiy sanoat apparatlarining quvvatini tekshirish bilan birga transportyorlar, nasoslar, kompressorlar, ventilyatorlar, gaz, suv, bug va sovuklik yunaltirgichlarning ham quvvatini tekshirish kerakki, bu yul bilan ularning quvvatini loyiha quvvatiga mos ekanligi yoki yukligi aniqlanadi. Bu qo`shimcha uskunalarning quvvatini oshirish mumkin bo‘lmasa ularni ham kattaroq quvvatlilisiga almashtirish uchun bajariladi.
Loyihada mavjud qurilmalar – elektr transformatorlari, bug yunaltirgichlar, sovutish va suv tag‘minoti sistemalari kay darajada muljallangan unumdorlikka to`g`ri kelishi ham tekshiriladi va lozim bo‘lsa, bu kurilmalarning ham rekonstruktsiyasi amalga oshiriladi.
Va, nihoyat zavodning barcha xizmat kurilmalari va yordamchi inshoatlari tekshirilib ularning zavod talabiga rekonstruktsiyadan so`ng mos kelish, kelmasligi aniqlanadi, masalan, bo‘larga barcha omborxonalar, xom ashyo omborlari, tayyor mahsulot omborlari qabul qilish moslamalari va xo`jaliklari va boshqalar kiradi.

Yangi texnologik sxemaga o`tish.

Ba’zan zavodda ishlatilayotgan uskunalar va qabul qilingan texnologik sxema eskirib qolganligi, zavod ishlayotgandan beri yangi texnologik sxemalar, yangi texnologik jarayonlar, uskunalarning yangi turlari paydo bo‘lib, ular yaxshi texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar berayotganligi uchun korxona rekonstruktsiya qilinadi. Bu turdagi rekonstruktsiya – qayta texnik jihozlanish deyilib, mahsulot miqdorini oshiradi, tan narxi kamaytiradi, nobudgarchilikni pasaytiradi, kushimcha materiallar sarfini kiskartiradi (bug‘, suv, elektr energiya, ishchi kuchi), mehnat sharoitlarini yengillashtiradi, mehnat jarayonini davriydan uzluksiz holatga utkazadi, sanoat o‘eratsiyalarini avtomatlashitiradi va umuman olganda sanoat madaniyatini oshiradi.
Rekonstruktsiyaning bu turi yog`-moy sanoatida keng qo`llaniladi. Bir xil xollarda yangi texnologik sxemaga utkazish bo‘yicha rekonstruktsiya zavodning quvvatini oshirish bilan yakunlansa, boshqa bir xollarda bunday bo‘lmasligi ham mumkin. Bu har bir xususiy xolga tegishli iqtisodiy muloxazaga bog‘lik.
Hamma hollarda, zavod rekonstruktsiya bilan yangi texnologik sxemaga utadigan bo‘lsa, yangi sxema tanlash rekonstruktsiyalash loyihalashda xuddi yangi zavod loyihalanayotgandek asoslanishi kerak.
Rekonstruktsiya qanday maqsadni ko`zlamasin, loyiha yakunida uning iqtisodiy effekti hisoblangan bo‘lishi shart.

3. Ishlab chiqarish quvvati Korxonaning ishlab chiqarish quvvati

Korxonalarning ishlab chiqarish quvvati vaqt birligida uning sexlarida ishlab chiqarilgan mahsulotning maksimal miqdoridir.
Aloxida olingan mahsulotlar uchun ishlab chiqarish quvvati ularga moslashtirilgan mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatizatsiyalashtirilgan liniyalar (sabzavotli ikra, mevali sharbatlar, pomidor kayla, ishlab chiqarish liniyalar)ning texnik quvvati asosida hisoblanadi. Liniyalarning quvvati asosiy uskunalarning quvvatiga kura aniqlanadi. Asosiy uskunalar katoriga bug‘latgich apparatlar, kovurish kozonlar, sharbat siqish uchun presslar, yopish apparatlari, sterilizatorlar kiradi.

Sexning ishlab chiqarish quvvati

Sexlarning yillik quvvati ishlab chiqarish liniyalarning quvvati, soni va mavsum davomiyligi bilan aniqlanadi. Zavodlar mavsumda uch smena, qish va bahor oylarida esa bir yoki ikki smenada ishlaydi. Mavsumning davomiyligi (ish smenalar soni) kontsentrlangan pomidor mahsulotlari uchun 200-250, tomat sharbati 120-150, sabzavotli gazakbop konservalar 180-220 ko‘k no‘xat 60-75, butun xolda konservalangan pomidor 60-80, kompotlar 100-200, olma sharbati 100-200, uzum sharbati, yarimtayyor mahsulot 60-70 smena tashkil etadi.
Tayyorlangan mahsulotlar turli xil bo‘lib, har xil idishlarda ishlab chiqariladi. Rejalashtirish va hisobga olish maqsadda uni tonna yoki shartli banka orkali belgilanadi. Konserva zavodlarning quvvati ming shartli banka (m.sh.b), million shartli banka (ml.sh.b) yoki tonna orkali ifodalanadi.
Ko`pgina konservalar uchun shartli bankaning hajmi 353 ml qabul qilingan. Bir shartli bankadagi mahsulotning netto massasi uning turiga bog‘lik. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarni shartli bankalar orkali belgilash uchun bankalarning (“fizik bankalar”) faktli sonining tegishli o‘tkazish koeffitsientiga ko`paytiriladi. Sharbatlar, meva va sabzavot marinadlari, pomidor va mevali souslar, qand yoki qand qiyomida qaynatilgan mevali mahsulotlar, uchun shartli banka sifatida 400 gr. netto qabul qilingan. Bunday holatda shartli bankalar miqdorini aniqlash uchun mahsulot miqdorini (g) 400 bo‘linadi.

4. Korxonalarning klassifikatsiyasi

Meva va sabzavotlar turli xil usullarda saqlanadi. Yangi meva-sabzavotlar, shuningdek urug‘liklar va kartoshka saqlaydigan inshoot yoki binolar meva-sabzavot ombori deb yuritiladi. Ular muvaqqat va doimiy bo‘ladi. Muvaqqat omborlarga uyum, handaq, o‘ra va boshqalar kiradi. Doimiy omborlar bir qavatli to‘g‘ri burchak shaklida yer ustiga yoki yerdan chuqurroq (1,5–2 m) qilib, betondan yoki g‘ishtdan quriladi.
Meva-sabzavot omborlari mahsulotni saqlash usullariga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi:

1. 
   Tabiiy usulda shamollatiladigan omborlar.
   
2. 
   Ventilyator yordamida tashqi havo bilan sovitiladigan omborlar.
   
3. 
   Sun’iy usulda sovitiladigan sovutgichlar.
   
4. 
   Atmosferasi boshqarilib to‘riladigan sovutgichlar.
   
5. 
   Muzxona va muzli omborlar.
   

Meva va sabzavotlarning turli-tumanligi va ularni turli maqsadlarda saqlash, mahsulot yetishtiriladigan mintaqaning tabiiy sharoiti, xo‘jalikning moddiy texnika imkoniyatlari mahsulot saqlashning turli xilda bo‘lishini talab qiladi.
Xo‘jalikda yetishtirilgan mahsulotni saqlash usulini tanlashda muayyan saqlash usuli va texnologik rejimi albatta sinab ko‘rilishi lozim. Bunda mahsulotni saqlash muddati ham hisobga olinishi kerak. Sabzavot va meva omborlarini ma’lum texnologik rejimni boshqarib turiladigan va mexanizatsiyani keng joriy etish imkoniyati yaratilgan holda qurish mahsulotning sifatli saqlanishini va nobudgarchiligini kamaytirishni ta„minlaydi.
O‘zbekistonda ko‘’gina mahsulotlar dala sharoitida saqlanadi. Keyingi yillarda esa xo‘jaliklarda statsionar omborxonalar qurishga katta ahamiyat bermoqdalar.

Muvaqqat omborlar

O‘zbekistonda muvaqqat omborlar–uyum va handaqlarda kartoshka va ildizmevalar (sabzi, sholg‘om, turp va boshqalar) saqlanadi. Bunday omborlarda sabzavotlarni saqlash eng arzon, oddiy va hammabop usul bo‘lib, qurilish jihozlari hamda materiallari talab qilmaydi. Shu bilan birga, muvaqqat omborlarda sabzavotlarni saqlashning bir qator kamchiliklari ham bor. Bunda barcha ishlarni amalga oshirish ob-havo sharoitiga bog‘liq bo‘lib, saqlanadigan mahsulotni nazorat qilish ancha qiyinlashadi. Shu sababli mahsulotlarning ancha ko‘’ qismi nobud bo‘ladi.
Handaq va uyumlar saqlanadigan mahsulotni ishlatish maqsadiga ko‘ra, ya’ni oziq-ovqatga ishlatiladigan mahsulotlar aholi punktiga, urug‘liklar esa ekiladigan dalaga, yem-xashak maqsadida foydalaniladiganlari esa fermaga yaqin joyga joylashtiriladi. Ularni joylashtirishda uchastkaniig relefi, shamolning yo‘nalishi, yer osti suvlarining chuqurligi va tuproqning mexanik holati hisobga olinadi.
Uyum va handaqlar uchun quruq, balandroq tekis bo‘lgan joy tanlanadi. Bunda yer osti suvlari uyum va handaq tagidan 1 metr dan ziyod chuqurlikda bo‘lishi lozim. Tuproqning mexanik tarkibi qumoq bo‘lgani ma„qul. Uyum va handaq tayyorlaydigan joyning yuza qismida o‘simlik qoldiqlari va boshqa organiq qoldiqlar bo‘lmasligi lozim. Agar o‘tgan yilgi uyum va handaqlar joylashgan joylarda yana mahsulot saqlashga to‘g‘ri kelsa, u joylar tekislanib 1 m² maydonga 500 g hisobidan so‘ndirilmagan ohak bilan zararsizlantiriladi. So‘ngra yer 30–35 sm chuqurlikda haydalib, donli ekinlar ekiladi. Ekin yig‘ishtirilgandan so‘ng bu joyga uyum va handaqlar ishlanadi.
Uyum va handaqlarning sig‘imini aniqlashda mahsulotning hajm birligidagi massasini handaq va uyumning foydali hajmiga ko‘paytirish lozim. Uyum va handaq tayyorlashda avtomashina yuradigan kenglikdagi yo‘laklar qoldiriladi. Yo‘laklar har juft uyum yoki handaqlar orasidan yoki ularning bosh qismida qoldiriladi.
Uyum va handaqlar kuz va bahor vaqtlarida quyosh nuri va qish vaqtida sovuq shamoldan kam ta„sirlanishi uchun iloji boricha uzunasiga sharqdan g‘arbga qarab joylashtiriladi.
Mahsulotning turi va tabiiy sharoitga qarab uyum va handaqning o‘lchamlari turli xil bo‘ladi. Ayniqsa, ularning ko‘ndalang kesimi muhim ahamiyatga ega. Uyum va handaqlarning ko‘ndalang kesimi ularniig sig‘imini va mahsulot ajratib chiqargan issiqlikni tarqatish chegarasini belgilaydi.
Bizning zonamizda handaq va uyumlarning o‘lchamlari g‘arbiy va o‘rta zonalarga qaraganda kichikroq bo‘ladi. Mahsulotni joylash oldidan albatta saralanadi, har bir uyum va handaqga mahsulotni bir kunda joylash kerak. Ayrim ildizmevalar sig‘imi 20–25 kg li yashiklarga joylanib ham uyum va handaqlarga joylashtiriladi.
Ventilyatsiyani yaxshilash maqsadida uyum va handaq bo‘ylab o‘rtasidan 30X30 sm o‘lchamda ko‘ndalang ariqcha qazib, unga taxta panjaralar o‘rnatiladi. Har 50–60 sm oralatib havo so‘rish naylari o‘rnatiladi.
Handaq va uyumlardagi mahsulotlar muzlamasligi uchun usti berkitiladi. Qishi sovuq zonalarda ularning usti qalinroq qilib yo‘iladi. Yomg‘ir va qor suvlarini atrofga oqizish uchun handaq va uyumlarning atrofida sayoz ariqchalar qaziladi. Saqlash davrida uyum va handaqlar muntazam ravishda kuzatilib boriladi. Cho‘kqanda va yoriqlar paydo bo‘lganida darhol ochib nazorat ostiga olinishi lozim.

Doimiy omborlar

Meva va sabzavotlarni saqlash texnologiyasini rivojlantirishda mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan omborxonalar qurish muhim ahamiyatga ega.
Doimiy (statsionar) omborlar meva va sabzavotlarning turiga, rejalashtirilishiga, hajmiga, saqlash sistemasiga, mahsulotlarni joylashtirish va boshqa bir qator xususiyatlariga qarab bir-biridan farq qiladi. Doimiy omborxonalar meva va sabzavotlarning turiga qarab kartoshka, ildiz-meva, piyoz, karam va meva saqlashga moslashtirilgan bo‘ladi. Bu mahsulotlarni saqlash sharoiti bir-biridan tafovut qiladi va ularni bir omborda saqlash tavsiya etilmaydi. Doimiy omborxonalar sig‘imi jihatidan kichik, o‘rtacha va katta bo‘ladi. Kichik omborxonalarning sig‘imi 100–200 tonna, o‘rtacha omborxonalarnini 10 ming tonnagacha, katta omborxonaniqi 30 ming tonnagacha bo‘ladi. Katta sig‘imli omborxonalar kichigiga qaraganda qurilish va iqtisodiy jihatdan tejamli bo‘ladi. Shu bilan birga mahsulotni saqlashga sarf bo‘lgan xarajat ham kam bo‘ladi. Omborxonalarni rejalashtirishda ularga transportning kirib chiqishi va chuqurligini hisobga olish lozim. Hozirgi qurilayotgan barcha omborxonalar avtotransport bir tomonidan kirib ikkinchi tomonidan chiqib ketadigan qilib qurilgani ma„qul.
Omborxonaning chuqurligini belgilashda yer osti suvlari hisobga olinadi. Bunda yer osti suvlari 2 metrdan past bo‘lishi kerak. Bizning sharoitimizda asosan omborxonalar yarim chuqur yerto‘la qilib quriladi.
Meva omborxonasi mahsulotni saralashda yorug‘ bo‘lishi uchun yer ustiga quriladi. Eng oddiy meva omborlari qatoriga oddiy yerto‘la kiradi. Oddiy yerto‘la quruq yerdan chuqurligi 1 metr qilib qaziladi. Usti yopilib, yon tomonlariga taxta qoqiladi yoki gpisht teriladi. Ichiga devorlari bo‘ylab so‘kchaklar o‘rnatiladi. Yerto‘laning uzunligiga qarab har 3,5 metr joyga bittadan yo‘g‘onligi 10x10 sm li ventilyatsiya naylari o‘rnatiladi. Saralangan mevalar yashiklarga solingan yoki so‘kchaklarga to‘kilgan holda saqlanadi.
Ba’zan yerto‘laning chuqurligi 1,5 metr, eni 4 metr, uzunligi saqlanadigan mevaning turiga qarab har xil bo‘lishi mumkin. Uning usti yopilib, devorlari gpishtdan terib chiqiladi va ventilyatsiya naylari o‘rnatiladi. Bu yerda ham mahsulotni yashikda va so‘kchakda saqlash mumkin.
Yer ustida qurilgan omborlar bir qavatli gpishtli imorat bo‘lib, ularning devor va shiplari po‘kak, qi’iq, qamish va boshqa materiallardan tayyorlangan plitalar bilan qo‘lanadi. Omborlar shamollatib turish uchun maxsus quvurlar bilan jihozlanadi. polni taxtadan qilib, ular orasida tirqishlar qoldiriladi. Bo‘lmani pol orqali tashqi havo bilan shamollatib turish uchun qo‘qoqli
tuynukchalar qilinadi. Omborxonalar ikki qavatli qilib ham quriladi. Bunda uning birinchi qavati yerto‘la, ikkinchisi yer usti qavatidan iborat bo‘ladi. Ularda yerto‘la va yer usti omborxonalarining afzalliklari uyg‘unlashtirilgan.
Omborxonalarda mahsulot saqlash uchun zarur muhitni ulardagi ventilyatsiya sistemasi orqali vujudga keltiriladi. Omborxonalarning ventilyatsiya sistemasi tabiiy va sun’iy bo‘ladi. Sun’iy ventilyatsiya sistemasiga aktiv ventilyatsiya ham kiradi.
Tabiiy ventilyatsiyada havo issiqlik konventsiyasi qonuni bo‘yicha harakat qiladi. Qizigan havo kengayib, siyraklashib yuqoriga ko‘tariladi va o‘z paytida sovuq, zich havo oqimi pastga tushadi. Omborxoda ichidagi havoning tashqaridagi havodan farqi havoning harakat tezligiga bog‘liq. Tabiiy ventilyatsiyaning samaradorligini oshirish uchun sutkaniig qulay vaqtlarida omborxona shamollatiladi. Havoning sovuq paytlarida esa aksincha mahsulotni sovuq urmasligi uchun omborxonaning tuynuklari berkitib qo‘yiladi.
Sun’iy ventilyatsiyada asosan turli xil ventilyatorlardan foydalaniladi. Bunda mahsulotni saqlash rejimini ma„lum darajada boshqarish imkoniyati tug‘iladi. Omborxonalarga havoni haydash ventilyatorlarga ulangan havo haydash va havo so‘rish naylari orqali amalga oshiriladi. Sun’iy ventilyatsiya bilan jihozlangan omborxonalar ko‘’incha katta hajmli bo‘ladi. Omborxonalarga havo yer osti kanallari orqali bab-baravar tarqatiladi. Bu yerda mahsulotlar yashiklarda, konteynerlarda hamda boshqa idishlarga solingan holda saqlanadi. Bunda mahsulotni shunday joylashtirish kerakki ventilyatorlarning havo so‘rish quvvati joylangan barcha mahsulotlarni sovitish imkonini bersin. Shu bilan birga mahsulotlarni yuklash va tushirishni mexanizatsiyalashtirish imkoni bo‘lishi lozim.
Aktiv ventilyatsiyada havo oqimi kuchli bo‘lib, mahsulotning har bir donasini oralab o‘tadi. Natijada saqlanadigan mahsulotning barcha nuqtalarida bir xil harorat, namlik va havo tarkibi bo‘lishiga erishiladi. Bunda mahsulotni sovitish, isitish va quritish samaradorligi bir necha marta ortadi. Mahsulotning o‘z-o‘zidan qizib ketish va terlash jarayonlariga chek qo‘yiladi. Aktiv ventilyatsiya sharoitida barcha sabzavotlar, kartoshka va mevalar saqlanishi mumkin. Bizning sharoitimizda aktiv ventilyatsiyada sovuq havo berib turishni ko‘zda tutish lozim. Sovuq havo olish uchun ko‘’incha kompressorli sovutgich qurilmalaridan foydalaniladi. Aktiv ventilyatsiyali omborxona qurilganda albatta havoni sovitish qurilmasi bo‘lishi lozim. Faqat shundagina omborxonalarda meva va sabzavotlarni saqlash uchun mo‘tadil sharoit yaratish mumkin. Natijada mahsulotlarni saqlash samaradorligi oshadi, ularning sifatli saqlanishi ta„minlanadi.

Sovutgichlar

Meva va sabzavotlarni sovutgich (xolodilnik)larda saqlash istiqbolli usullardan biri hisoblanadi. Bunda yilning turli fasllarida ham bir xil sharoit yaratish imkoni bor. Mahsulotni saqlash muddati ancha uzaytiriladi va mahsulot yo‘qotilishi kamaytiriladi.
Sovutgichlarni qurish anchagina xarajat va material talab qilsada, ular tezda qo‘lanadi. Shu sababli, xo‘jaliklar meva va sabzavotlar saqlaydigan sovutgichlar qurilishiga alohida e„tibor berishlari kerak.
Sovutgichlar sig‘imiga ko‘ra 100 tonnadan kam bo‘lmasligi lozim. Ular muayyan haroratda tutib turiladigan mahsulot saqlash xonalaridan, tovar mahsulot ishlanadigan bo‘limlardan, mashina bo‘limi va yordamchi binolardan iborat bo‘ladi. Sovutgichlar yer ustida qurilgan bir qavatli omborxona bo‘lib, balandlign 6 m gacha bo‘lishi mumkin. Mahsulot sig‘imi bo‘lmaning balandligiga bog‘liq. Zamonaviy sovutgichlarning har metr kvadratiga 700– 800 kg mahsulot sig‘adi. Sovutgichning poli avtomashina kuzovining balandligicha qilinadi. Bunda mahsulotni tushirish va ortish ishlari ancha yengillashadi. Mahsulotlar tez sovitilsa ulardagi biokimyoviy jarayonlar va mikroorganizmlarning rivojlanishi bartaraf etiladi hamda mahsulotning saqlanish muddati uzayadi. Mahsulotlarni tez sovitib oladigan xonalar ham bo‘ladi. Sovutilgan mahsulotlar doim saqlanadigan bo‘lmalarga ko‘chiriladi.
Sovutgichlarning sovitish samaradorligi termoizolya-tsiyaga bog‘liq. Buning uchun bo‘lmaning ichki qismidan bir qavat termoizolyatsiya materialidan o‘tkaziladi bunda unga bug‘ va nam kirishining oldi olinadi. Bo‘lmalar oldini yelim qo‘shilgan issiq bitum bilan qo‘lanib, bitumga issiqlik o‘tkazuvchanligi kam bo‘lgan materiallardan (mineral plita, ‘enosteklo, penoplast, torfoplita) yasalgan taxtalar qo‘yib chiqiladi. Keyin esa bug‘ o‘tishining oldini olish uchun ustidan bitum,
alyuminiy folga yoki sement bilan yo‘iladi. Hozirgi vaqtda zavodlarda te’loizolyatsiya uchun maxsus panellar tayyorlanmoqda. Bo‘lmalarning poli asfalt yoki sement qilinadi. Ularning eshiklari ham bir qavat termoizolyatsion materialdan qo‘lanadi. Eshikning devor bilan ulanadigan qismiga rezina qistirma qo‘yiladi.
Odatda sovitish uchun kompressorli sovutgich qurilmalaridan foydalaniladi. Sovutish manbai sifatida ammiak yoki freondan foydalaniladi. Sovutgichlar sovutish xonalari, kuchli sovutish qurilmalari, o‘tkazish naylari, haroratni nazorat qilish va avtomatik rostlab turish asboblari bilan ta„minlangan.
Meva va sabzavotlarni saqlaydigan sovutgichlarda sovutish unumdorligi soatiga 50–200 ming kkal bo‘lgan qurilmalardan foydalaniladi. Xonalar quvurlar yoki havo vositasida sovutilishi mumkin. Quvurlar bilan sovutilganida, xonalarga radiatorlar o‘rnatiladi va ulardan sovutish manbai – natriy xlorid yoki kaltsiy-xloridning sovitilgan eritmasi o‘tib turadi. Issiqlik konvektsiyasi qonuni bo‘yicha xonalar soviy boshlaydi. Bu usulda sovitilganda harorat xonaning turli joylarida ancha (2–4⁰C) farq qiladi. Shu sababli mevalar saqlanadigan sovutgichlarni quvurlar bilan sovitish tavsiya etilmaydi. Xonalar havo yordamida, ya„ni ventilyatorlar yordamida sovutilganda haroratning mo‘„tadil, turli joylarda bir xil sharoit bo‘lishiga erishiladi. Namlangan havo sovitilib ventilyator yordamida xonaning yuqori qismiga yuboriladi. Bu usulda xonalar sovitilganda havo namligi 90% dan kam bo‘lmasligi lozim.
Xonaning namligi muntazam ravishda nazorat qilib turiladi. Xonada havoni sovitish tezligi ob-havo sharoitiga, mahsulotning biologik va fiziologik xususiyatlariga hamda sovuq havo miqdoriga chambarchas bog‘liq. Mamlakatimiz shimoliy qismining ko‘’gina zonalarida sentyabr–oktyabr oylarida sovitish uchun tashqi havodan foydalanish mumkin. Bizning sharoitda esa ko‘’incha havo sun’iy ravishda sovitadigan statsionar qurilmadan foydalanishni ko‘zda tutish lozim.
Sovutgich xonalaridagi havo harorati va namligi keskin o‘zgarmasligiga hamda meva va sabzavotlarning terlamasligiga e„tibor berish lozim. Meva va sabzavotlarni sovutgich xonalariga joylashtirishdan ilgari ular obdan saralanadi, yog‘in-sochinda qolganlar esa biroz quritiladi.
Bo‘lmalarda mahsulotni saqlashda maxsus idishlardan yashik-lotoklar, o‘rta hajmli yashiklar va konteynerlardan foydalaniladi. Idishlardagi mahsulotlarni joylashtirishda, taglikdan foydalanish juda qulay. Taglikning o‘lchami 800X1200 mm bo‘lib, ularga mahsulot solingan yashiklar taxlanadi. Shunday qilinganda yashiklar mustahkam turadi.
Ko‘pgina sabzavotlar (piyoz, sarimsoq, karam, kartoshka, sabzi, lavlagi) va mevalarning ayrim turlari konteynerlarda saqlanadi. Konteynerlarga joylashgan mahsulotlarni ortish-tushirish ishlari mexanizatsiya yordamida amalga oshiriladi.
Yashiklar va konteynerlar bir-birining ustiga 3–5 qavat qilib joylashtiriladi.
Bo‘lmalarda havoning erkin yurib turishi uchun har bir taxning hamma tomonida bo‘shliq qoldirilishi kerak. Mahsulot taxlari va yon tomonlaridan 5 sm oraliq qoldiriladi. Bo‘lmaning shi’i bilan tepadagi mahsulot orasidagi bo‘shliq 50 sm bo‘lishi, yon devorlar bilan mahsulot orasidagi bo‘shliq esa 30–40 sm bo‘lishi talab qilinadi. Taxlarning har qaysi ikki qatoridan keyin 60–70 sm nazorat yo‘lagi qoldirish tavsiya qililadi. Uncha uzoq vaqt saqlanmaydigan mahsulotlarning har bir qatoridan keyin nazorat yo‘lagi qoldiriladi.
Bo‘lmalardan samarali foydalanish uchun tez sotiladigan mahsulotlar mashina yuradigan markaziy qismga yaqinroq qilib joylanadi. Umuman har kuni bo‘lma sig‘imiga nisbatan taxminan 10% miqdordagina mahsulot joylanadi. Agar sovutilgan mahsulot bor xonaga bir yo‘la ko‘’ miqdorda iliq mahsulot kiritilsa, sovitilgan mahsulot terlaydi va natijada mikroorganizmlarning rivojlanishi tezlashadi.
Sovuqqa chidamli mahsulotlarni xonalarga joylash uchun sovitish sistemasi ishga tushirilib, 10–15 kun mobaynida mahsulot bilan to‘ldiriladi. Sovuqqa chidamsiz mahsulotlarni joylashtirishda ular xonalarga to‘liq joylanadi va keyin sovitish sistemasi ishga tushiriladi.
Sovutgich xonalaridan mahsulotni olish vaqtida ularni birdan issiq joyga chiqarish mumkin emas. Aks holda mahsulot terlab buzila boshlaydi. Shu sababli sovutgich xonalaridagi mahsulotlarni olish oldidan oraliq xonalarga joylashtirilib biroz ilitib olinadi.
Agar mahsulotning hammasi olinayotgan bo‘lsa, mahsulotni ilitish ishi saqlash xonasining o‘zida amalga oshiriladi. Mahsulotni ilitish 2–4 sutka davom ettiriladi. Bunda havo harorati sutkasiga 4–5⁰C oshirilib boriladi.

Meva va sabzavotlarni gaz muhitini boshqarib saqlash usuli

Hozirda meva va sabzavotlarni gaz muhitini boshqarib saqlash usuli ham keng foydalanilmoqda. Gaz muhitini boshqarib saqlash usulini gazning tarkibiga ko‘ra ikki asosiy guruhta bo‘linadi:
Oddiy gaz muhitida saqlash (OGM) – havo muhitida:
Modifikatsiyalangan gaz muhitida saqlash (MGM)–tarkibi havo tarkibidan farq qilgan muhitda. Mahsulotlarni oddiy gaz muhitida saqlashda germetik yo‘ilmaydigan omborxonalardan foydalanish mumkin. Bunda havo oddiy (tabiiy) va sun’iy (ventilyatorlar yordamida) almashilib turiladi. Bu usulda saqlash jarayonida havoning jadal o‘zgarishi mahsulotlarning fiziologik aktivligini oshiradi va turli xil mikroorganzmlarni o‘ziga tez jalb kiladi. Shu sababli bu usulda mahsulotni uzoq vaqt saqlab bo‘lmaydi.
Modifikatsiyalangan gaz muhitida saqlashning mohiyati shundaki, bunda havo atmosferasi o‘zgartiriladi va nazorat qilib turiladi. Umuman olganda, meva va sabzavotlarning hujayrasi ichidagi ^{gaz tarkibida atrofdagi havoga qaraganda SO}2 ^{ning miqdori O}2 ^{ga qaraganda ancha ko‘’.} Modifikatsiyalangan gaz muhitida qishloq xo‘jalik mahsulotlarini saqlash fikri bundan 150 yil muqaddam paydo bo‘lgan. 1821 yili frantsuz Berar kislorodsiz atmosferada mevalarning pishishi oddiy sharoitdagiga qaraganda susayganligini ko‘rsatib bergan.
Meva va sabzavotlarni modifikatsiyalangan gaz muhitida saqlash usuli Angliya, Frantsiya, Gollandiya, Avstraliya, Italiya, AQSH, GFR va boshqa mamlakatlarda keng qo‘llanilmoqda. Bizning mamlakatimizda ushbu usulda mahsulotlarni saqlash keng joriy etilmagan.
Modifikatsiyalangan gaz muhitida meva va sabzavotlarni saqlash muhitni ishlatish ti’iga, boshqarish usuliga va muhitni yaratish usullariga ko‘ra klassifikatsiya qilinadi.
MGM ishlatish ti’iga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi: normal MGM usulida saqlash (bunda O2 va SO2 kontsentratsiyasining yig‘indisi oddiy havonikiga teng, azot miqdori o‘zgarmaydi);
Subnormal MGM usulida saqlash (O2 va SO2 kontsentratsiyasining yig‘indisi oddiy havonikidan kichik, azot miqdori yuqori bo‘ladi).
Subnormal MGM uch komponentli, ya„ni O2QSO2QN2 va ikki komponentli O2QN2 (SO2 ning miqdori texnik qurollar yordamida minimumga keltiriladi) bo‘ladi.
MGM boshqariladigan va boshqarilmaydigan bo‘lishi mumkin. Birinchi holatda gaz muhiti saqlash mobaynida o‘zgarmaydi, ya„ni boshqarilib turiladi. Ikkinchi holatda esa MGM o‘zgaruvchan bo‘ladi.
MGM havo tarkibi aniqlangan maxsus bo‘lmalardan yuborilib, kislorodni kuydirib (bunda SO2 qisman yoki butunlay yutiladi) va kislorodni kimyoviy usulda singdirib hosil qilinadi. Bundan tashqari MGM meva va sabzavotlarni germetik usulda saqlashda fiziologik nafas olish mobaynida ham hosil bo‘ladi.
Hozirgi vaqtda gaz muhitining aktiv komponentlarini turli xil nisbatda ishlatiladi. Normal MGM uchun: O2–16%, SO2–5%, N2–79% va O2–12%, SO2–9%, N2–
79%. Bunda SO2 ning miqdori 10% dan oshmasligi lozim, aks holda fiziologik kasalliklar paydo bo‘lishi mumkin.
Subnormal MGM uchun: O2–3%, SO2–5%, N2–92% va O2–3%, SO2–3–4%, N2–93–94%.
Subnormal gaz muhitida mevalar pishishining to‘xtashi kislorod miqdorining kamayishi va karbonat angidridning ko‘’ayishi bilan tushuntiriladi. L.V. Metlitskiyning ma„lumotlarga ko‘ra, kislorod miqdorining 2% dan kamayishi maqsadga muvofiq emas, chunki bunda anaerob nafas olish avj oladi. MGM sharoitida mahsulotlarni saqlash muddatini uzaytirish maqsadida sovitish qo‘llaniladi. MGM sharoitida havo harorati –1°S dan 10°S gacha bo‘lishi mumkin. Atmosferasi boshqarilib turadigan usulda saqlanishni faqat germetik idishlarda yoki omborxonalarda amalga oshiriladi. Germetizatsiya darajasi talab qilingan atmosfera gaz muhitining tarkibiga bog‘liq. Agar
atmosfera tarkibida kislorod miqdori kam harorat past va bo‘lmalar mevalar bilan uncha to‘lmagan bo‘lsa, germetizatsiya shuncha mustahkam bo‘lishi kerak.
MGM bo‘lmalari oddiy sovutgichlardan kichik o‘lchamda bo‘lib, atmosfera gaz muhitini nazorat qiluvchi va boshqaruvchi maxsus qurilmalar bilan jihozlangan bo‘lishi lozim. Bo‘lmaning sig‘imi 200–250 t bo‘lib, balandligi 5–6 m dan oshmasligi lozim. Bo‘lmaning eshiklari germetik bo‘lib, unda bo‘lma ichiga kiradigan tuynuk bo‘ladi. Tuynuk ham germetik berkiladigan bo‘ladi. Bo‘lmalarning haroratini nazorat qilish uchun germetik oynalar qo‘yiladi.
MGM bo‘lmalaridagi sovutgichlar oddiy sovutgich qurilmalaridan farq qilmaydi.
Havo harorati va namligini barqaror ushlab turish uchun bo‘lmadagi gaz aralashmasi va sovuq havodagi sovitish manbai o‘rtasidagi haroratning farqi mevalarni sovitish davrida 6–8 S va saqlash davrida esa 3–4°С dan oshmasligi lozim. Bo‘lmalardagi atmosferaning harorati, namligi va tarkibi muntazam ravishda aniqlanib turiladi. Bunda bo‘lmalarga o‘rnatilgan termometr va ‘sixrometrdan foydalaniladi. Atmosferaning tarkibi esa avtomatik gazoanalizatorlar yordamida yoki GXM–3M, GX’–100 markali kimyoviy gazoanalizatorlar yordamida aniqlanadi.
MGM bo‘lmalarining germetikliligiga alohida e„tibor beriladi. Bo‘lmalardagi gaz bilan tashqi muhit o‘rtasidagi gaz almashinuvi normal gaz aralashmasi uchun sutkasiga 0,05 –0,07 hajmdan, subnormal gaz aralashmasi uchun esa 0,02–0,03 hajmdan oshmasligi lozim. Bo‘lmalar qurib bitkazilganidan keyin ularning germetikligi albatta tekshirilib ko‘riladi. Yaxshi germetizatsiya qilinganda bo‘lmadagi bosim 30 minut ichida 25 mm suv ustunidan 0 ga tushadi. Agar bosim 10 minut mobaynida 25 mm suv ustunidan 10 mm ga tushsa qoniqarli hisoblanadi. Bo‘lmadagi bosim manometr bilan o‘lchanadi.
Bo‘lmaning germetikligini tekshirish uchun bo‘lma SO2 gazi bilan to‘ldiriladi (10% kontsentratsiyagacha) va gaz ventilyator yordamida aralashtirilgan SO2 ning kontsentratsiyasi birinchi marta aniqlanadi keyin 3–4 kun mobaynida gaz muhiti o‘lchab turiladi. Germetiklik darajasi quyidagi formula yordami aniqlanadi:

bunda: E – germetik yopish samaradorligi;

Dc – bo‘lmada 24 soat mobaynida SO2 kontsentratsiyasining o‘zgarishi, %;
St – bo‘lmada 24 soat mobaynida SO2 kontsentratsiyasining o‘rtacha miqdori, %.
Germetik yopish samaradorligi yaxshi izolyatsiya qilingan bo‘lmalar uchun Eq0,87–0,98, ya„ni bunda sutkasiga diffuziyali gaz almashinuv bo‘lma hajmiga ko‘ra 0,02–0,03 dan oshmasligi lozim.
MGM bo‘lmalarida meva va sabzavotlar 7–8 oy va undan ko‘’roq muddatga saqlanadi.

Nazorat savollari:

1. 
   Korxonalarning ishlab chiqarish quvvatini qanday tushunasiz?
   
2. 
   Korxonalarning ishlab chiqarish quvvati qanday belgilanadi?
   
3. 
   Korxonalarning klassifikatsiyasi?
   
4. 
   Korxonalarni loyihalashdagi umumiy holatlar?
   
5. 
   Sanoat korxonalarini loyihalash bosqichlari?
   
6. 
   Loyihalash vazifasini bajarish?
   
7. 
   Korxonalarni loyihalashda ishchi chizmalarni tayyorlash?
   
8. 
   Texnologik loyihalash usullari?
   
9. 
   Korxonalarni rekonstruktsiya qilishdan maqsad nima? 10.Korxonaning unumdorligini oshirish?
   

11.Korxonaning ishlab chiqarish quvvati? 12.Saqlash omborlari qanday sinflanadi?

13. 
    Vaqtinchalik omborlar qanday xususiyatlarga ega?
    
14. 
    Doimiy omborlar qanday xususiyatlarga ega?
    

4-ma`ruza: Saqlash omborlarini turlari va tuzilishi va o'lchamlari Reja:

1. 
   Meva va sabzavotlarni saqlash omborlarining turlari va tuzilishi
   
2. 
   Vaqtinchalik omborxonalar
   
3. 
   Doimiy (statsionar) omborxonalar
   
4. 
   Omborxonalarni shamollatib turish tizimi
   
5. 
   Sovutgichlardan foydalanish
   
6. 
   Muzlatish kameralaridan foydalanish.
   
7. 
   Meva va sabzavotlarni gaz muhitini boshqarib saqlash usuli
   

Adabiyotlar: 1, 2, 5, 6, 7, 8, 10