O‘zbekiston respublikasi qishloq xo‘jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti

2.3 Rivojlangan davlatlarda mijozning kreditga layoqatliligini baholash usullari
Mijozning to`lovga layoqatliligini tahlil qilish deganda mijozga berilgan kreditni ishlata olish va qaytarib bera olish imkoniyatini o`rganish tushuniladi. Dunyoning ko`p mamlakatlarida mijozning kreditga layoqatliligi turlicha aniqlonadi.
AQSHda mijozning kreditga layoqatliligini baholash va kredit riskini minimal lashtirish maqsadida 5 «S» nomini olgan usuldan foydaniladi. Bu usu l asosida mijoz faolyatini baholashning quydagi menzolari yotadi.

• 
  Customer character 0 mijozning obro`si;
  
• 
  capacity to pay – to`lovga layoqatliligi;
  
• 
  capital- capital
  
• 
  collateral – ssudaning ta`minlashini;
  
• 
  current business condutions and goodwill- iqtisodiy holati va uning kelajagi.
  

Bu usul bo`yicha mijozning obro`si, masuliyot darajasi, qarzni to`lashga bo`lgan istogi va tayyorgarligi tekshiriladi. Dasttavol bank mijozning o`tmishida o`z majburyatlariga qanday munosabatda bo`lganligi; qarzni to`lashda kamchiliklar bo`lganligi; kreditlanuvchi sub`yektning iqtisodda bozorda qanday mavqega ega ekanligini tekshiradi. Bunda bank qarzdor bilan suhbat olib beradi arxivdan mijoz to`grisida materyallarni olib tahlil qiladi, boshq fizma va banklar bilan maslahatlashadi va hokazo.
qarzdarning to`lov qobilyatida uning moliyaviy imkoniyati uning kreditni to`lash qobilyati qarzdorning foyda va zararlari hamda kelajakda bo`lishi mumkin bo`lgan o`zgarishlar paxta tahlil qilish orqali aniqlanadi. Undan bank qarzni to`lash bo`yicha mijoz mablaglarining 3 manbasini chuqur o`rganib chiqadi Bular:
Joriy kassa tushumlari (cash flow);
aktivlarni sotish; moliyalashtirishning boshqa manbalari (jumladan pul
bozoridagi qarzlar).
«Besh»oy «larga qaytar ekanmiz» shuni takidlab o`tish kerakli, bank asosiy etiborini boshqa omillarga ham, jumlodan, fizmalarning aksiyador kapitaliga, uning tuzulishiga, aktiv va passivlarning boshqa moddalariga bo`lgan nisbatiga hamda qarzning ta`minlashiga, uning yetarlilik darojosiga, sifatiga va qarzni to`lamaslik holida garovni sotish daarajasiga sifatiga va qarzni to`lamaslik holida garovni sotish darajasiga qaratadi.
So`ngra kreditga bo`lgan talabnomani qarab chiqqanda umumiy shart – sharoitlar jumladan; davlatdagi ishbilarmonlik iqlimini aniqlovchi va bank bilan birga qarzdorning holatiga ta`sir etuvchi omillar: iqtisodiy ahvol, monand tovar bo`yicha boshqa ishlab chiqaruvchilar tomonidan raqobatning mavjudligi, soliqlar, xom ashyonarx-navolar va boshqalarga etibor qaratiladi.
Angilya banklarida mijozning kreditga layoqatliligini aniqlashda savollar varagi mavjud. Savollarga javoblar bankka kredit berish qarorini qabul qilishga imkon beradi Quyida shunday savol varaqning mamunasi keltiramiz.
Avvalambor qarz oluvchi (borrower`gat a`rif beriladi.
Uning oilasi, obro`etibori, sofdiligi, bankka tanishligi, bank bilan munosobatlari. Boshqaruv tarkibi malahasi – ma`lumoti, mutaxasislik bo`yicha staji, boshqara olish qobilyati; to`lovga qobillik – to`lov intizomiga rioya qilish, biznes talablariga resurslarning mosligiga e`tabor beriladi. Keyin esa quydagi asosiy ko`rsatkichlar tekshiriladi:

1. 
   Purpose (kredit maqsadi). Quydagi, banklar kredit siyosatiga to`g`ri keladimi? va boshqalar,
   
2. 
   Amount (kredit summasi) kredit summasini hisoblashda aniqlik.
   

Tasdiqlovchi hujjatlar mavjudmi? so`raglan summa yetarli, kam yoki ko`pligi.

3. 
   Repayment (qaytarish ) kredit qachon qaytoriladi. qaytarilishi grafigi mavjudligi, qaytarilish manbasi –kelajakda daromadlari, qisqa muddatli kreditlar, aktivlarini sotish, qarz oluvchi pul oqimlarini bashorat qilish.
   
4. 
   Viability ( kreditlanayotgan loyihaning realligi) maskur kredit qanchalik zarur? Texnik iqtisodiy asoslar bajarilganmi mazkur kompaniya hisob varaqalari tahlil qilinganmi? qarz oqimlari bashorat qilish;
   
5. 
   Risk (risklar) bank va kompaniyalar uchun risklar manbalarini mujassamlanganligi riskning oldini olish chora tadbilarini amalga oshirish mumkin?
   
6. 
   Security (ta`minganlik). Garovlarni sug`urta polislarini tekshirish. Garov qiymati qanday? Garovni qayta baholash bo`lib o`tadini qachon?
   
7. 
   Positability (foydalilik) kredit shartnomasida daromat va xarajatlar aniq tariflanishi lozim. Foiz uorajasi bank tortilgan risska mos keladimi? Foiz darajasi, xrojotlarini qoplaydimi?
   

Yuqoridagilarni o`zida ifoda qiluvchi «Parts»nomli qarz oluvchi qobilyatni tahlil qilish usuli qoplaydimi? keng tar qalgan bo`lib unda:
Purpose – kreditning maqsodi;
Amount – ssudaning hajmi;
Repayment – qarzni to`lash; Merm – muddati;
security – ssudaning ta`minganligi kabilar tahlil qilinadi;
Mijozlarning kreditga layoqatligini tekshirishning boshqa usullari ham mavjud. Mijozning kreditga layoqatliligi asosida mijozning faoliyatni xarakter laydigan zarur axborotlarni yixishyotadi: Aqsuva boshqa g`arb mamlakatlarida mijozning kreditga layoqatliliginitahlil qilishga banklar uchun maxsus huquqiynoma va qonunlar mavjud.
Mijozlarning hisobotlarini banklar tomonidan tahlil qilishi ikki xil ko`rinishiga ega: ichki va tashqi ko`rinishga ega. Tashqi tahlil shu qarz oluvchi faoliyatini boshqalar bilan solishtirishdan iborat. Ikkinchi taklil esa moliyaviy hisobotlarning turlicha qisimlarini ma`lum vaqt oraligida solishtirishdan iborat Xorijiy davlatlar amaliyotida mijozning pul oqimi chuqur tahlil qilinadi.
Pul oqini mijozning o`z xarakterlarini qoplash va qarzlarni o`z resurslari hisobida to`lash qobilyatining o`lchamidir
Bunday tahlil turlicha olib boriladi, jumladan, bu muqsadda qarz oluvchining pul mablag`larning harakat hisobidanfoydalanishi mumkin. Buning uchun mijoz pul mablag`larning harakati haqidagi hisoboti tuziladi va uquyidagi savollarga javob berishga imkoniyat beradi.
Mijoz kelajakda moliyaviy aktivlarning oshishi uchun o`zi pul mablag`lari bilan ta`minlay oladimi?
Qarz oluvchi faoliyatining o`sish suroti tashqi manbalardan moliyalashtirish zarur bo`lgandarajada tezligi.
Qarz oluvchi keying investisiyalashdan paydo bo`lgan qarzni qoplash uchunortiqcha pul mablag`lariga egani?
Bank amaliyotida mojozning kreditga layoqatliligini tekshirishning to`g`ri va eshi usullari mavjud.
To`g`ri usullardan kam foydalaniladi. Bunda mijoz tomonidan po`plangan bollar, u olishga haqli bo`lgan ssuda summasiga tenglashtiriladi.
Egri usullar esa juda keng tarqabgan. Uning mazmunini turlicha baholashko`rsatkichlariga ma`lum bular berishdan iboratdir. Buningnetijasi bo`lib turibdiki mijozning kreditga layoqatliligini baholashda bollar sinfini aniqlash xizmat qiladi.
O`z – o`zidan ayon bo`lib turibdiki, mijozning kreditga layoqatliliginibaholashda bollar tizimidan foydalanish – ega obektiv va iqtisodiy asoslangan qarorlarini qabul qilishja rayonidir. Yagana muammo shundan iboratki bundan mijozning kreditga layoqatliligini baholash bo`yicha axborotlarning yangilanishi talab qilinadi; bu esa o`z navbatida, bank uchun juda qimmatga tushushi mumkin. Shuning uchub uncha katta bo`lmagan banklar odatga axborot bazasining cheklanganligi va ko`p xarojatliligi tufayli mijozning kreditga layoqatliligini tahlil qilishda «koeffisiyentlar» usulidan foydalinadi.
To`lovga layoqatlilikni tahlil qilish asosida mijozning faolyatini to`laroq aks eturuvchi ma`lumotni yigish yotadi AQSh va boshqa G`arb davlatlarida to`lovga layoqatlilikni aniqlashda bank tomonidan qo`laniladigan ma`lumotlarni yig`ish tartibi va ma`lumot hajmiga tegishli maxsus yuridik normalar ishlab chiqilgan. Unda ko`rsatilishicha to`lovga layoqatli bo`lgan ixtiyiriy qarz oluvchiga kredit berish mumkin AqSH kongressi « Teng kredit olish imkoniyati to`g`risida»gi (ECOA) – Equal Credit Opport unites ACT qonuni qabul qilgan. Qonunga muofiq kreditlan tomonidan kredit qarz oluvchining yoshi, oilavy, ahvoli; jinsi, din va milotiga qarabajratmasligi kerak. Kredit faqitda mijozning kredit olishga qarab ajratilishi lozimligi ko`zda tutilgan foydalanishi mumkinligi to`g`risida fikr bildirilgan Bunda mijozning to`lovga layoqat liligining asosiy mezoalariya`ni; qar olish uchun ariza beruvchilarning kuchi tomonlari; qarzdarning kuchsiz va bosh bo`sh tomonlari; qarz oluvchining muvoffaqiyati uchun qaysi omilar muhimligini aniqlash. Kredit berishdagi risk darajasi kabi ko`rsatkichlar o`rganib chiqiladi.
Mijozning moliyaviyhisoblarining bankirlar tomonidan tahlil qilishing ikki xil shahli bor. Ichki va tashqi tahlil. Ichki tahlilda mijoz hisobitining muhimolmatlari birma-bir taqqoslanib va ma`lum vaqt davomida o`zgarishi tahlil qilinadi. Tashqi tahlilda qarz oluvchi boshqa qarz oluvchilar bilan taqqoslanadi.
Ichki tahlil koeffisiyentlar tahlil bo`lib, uning ikkita kamchiligi mavjud;

1. 
   Koeffisiyentlar mijoz operasiyalari qanday o`toyot ganlari to`grisida ma`lumot bermaydi;
   
2. 
   tahlilda o`tib ketgan ma`lumotlaldan foydaniladi, lekin kredit kelajakdagi faoliyat uchun beriladi.
   

Ko`pgina garb mamlakatlarida mijozning to`lovga layoqatliligini quydagi yo`nalishlar olib beradi;
Bular bilan bir qatorda mijoz obro`si baholash ham juda muhimdir.
Mijozning to`lovga layoqatliligini aniqlashda va bank tomonidan anketa to`ldirishda asosiy menzolarni begilaydigan boshq bir yaridik hujjat AqSHFRT tomonidan qabul qilgan «B» yo`riqnomasidir. Bu yo`riqnoma qaysi ma`lumotlar mijozni to`lovga layoqatliligini aniqlashda balli tizim qo`lanishi ko`rsatilgan: mijozga qarashli ishlatilgan ma`lumot yig`ishdagi gheklovlar ham ko`rsatib o`tilgan.
Masalan, qarz oluvchi majburiyatlari bo`yicha javobgarligidan qatiy nazar o`z oilasi haqida anketaga ma`lumot yazishi kerak.
Masalan buyuk Binitaniya Parlamentida 1993 yil mamlakatning yarik banklarida mijozning biri National Westministr Bank ko`p yillar davomida o`z mijozidan siyosiy axborotlar va so`rovlar olganligi haqida tortivshuvlar bo`lgan.
Masalan, qarz oluvchi majburiyatlari bo`yicha ma`lumotlar.
AqSHda qonun qarz oluvchining oilaviy holati va ahvoli, telefoni bor – yo`qiligi haqida ma`lumotni mijozlardan yixish imkoniyotini banklar uchun cheklab qo`ygan.
Chet ol adabiyotlarida mijozning kuchi va kuchsiz tomonlari, uning imhoniyatlari va riskinin aniqlashda «SWOT» (S – strong, w – weak, p – opportunites, t – threat) metodidan. Buni baholashning bir yo`li- kredit scoring yo`lidir . Skoringni (ochko, bal yigishi) har bir bank holatik, vaziyatiga qarab o`lari ishlab chiqadilar.
Kredit skoringmodili birinchi bo`lib, amerika iqtisodchisi D. Dyuran tomonidan 1940 yillar boshida ishlab chiqilgan. U bal hisoblashdi quydagi koffisiyenlarni qo`lladi:

1. 
   yoshi 20 dan yuqori bo`lgan har bir yil uchun 0,1 (maksimum – 0,3)
   
2. 
   jinsi: ayol 0,4; erkak-0;
   
3. 
   yashash muddati berilgan joyda yashagan har bir yil uchun 0,042 bal ( maksimum – 0,42);
   
4. 
   kasbi: kichik riskdagi kasb uchun – 0,55 yuqori riskdagi kasb uchun –
   

0,016 – boshq kasb uchun;

5. 
   bandligi – 0, 059 bir korxonada ishlagan har bir yil uchin (maksimum –
   

0,59);

6. 
   moliyaviy ko`rsatkichlari: 0,45 bankdagi mablag`lari uchun; 0,35 ko`chmas mulkka egaligi uchun 0,19 hayoti sug`urta polisi uchun:
   

Bu koeffisientlari qoplashbilan Dyuran «yaxshi» va «yomon»mijoz
o`rtasidagi chegarini 1,25 ball deb oldi 1,25balldan yuqori balli mijozlar kreditga layoqatli hisoblangan, bunda kam ball yiqqanlar esa kreditga layoqatsiz deb topilgan.
Hozirgi vaqtda AqSH banklari individual shaxslarni kreditlashda turli xil yondoshuvlar ishlab chiqmoq dalar. Har bir bank o`zining xususit tizimini ishlab chiqarmoqda. Ko`pgina Amerika banklari o`z amaliyotida mijozning kreditga layoqatliligini baholashda ikki xil usulda foydanilodilar.

1. 
   banklar birinchi mijozni bank talablari yuzosidan tekshirib chiqadi va berish bormashigini hal qiladi.
   
2. 
   Kreditga layoqatliligni baholashda balli tizimdan foydaniladi. Bunda matematik korelyasion tahlil va omillar tahlilidan foydalanadilar.
   

Banklar mijoz balansining muddatlari va bo`limlari vorasidagi turli proporsiyalarni ta`riflavchi boshqa moliyaviy koeffisiyentlarni ham hisoblaydi. Banklar bu koeffisientlarni meyoriy kattaliklarni belgilaydilar va mavjud kattaliklarni usullar bilan solishtirib so`ng solishtirish natijalariga ko`ra mijozning kreditga layoqatliligini aniqlaydi. Koeffisientlarning meyoriy kattaliklarini meyoriy chegarasi turli tarmoq, hudud va boshqalardagi korxonalar uchun turlicha bo`lishi mumkin, Bunday baholashlar haqiqatga yaqin bo`lishi uchun uzoq muddat orasidagi mijozning moliyaviy holatini nazorat qilib boorish, o`rganishning aniq yonalishlarini, davrlarini, qonuniyatlarni aniqlovchi xususiy statistic ma`lumot bozasini yaratish zarur.
Bank kreditga layoqatlilikning ball (reyting) tizimini ham qo`lashi mumkin, unda har bir koeffisientga (uning normativga yaqinligiga qarab) ballorda belgilanadi va to`plangan ballar yig`indisiga qarab mijozning, yuqori, o`rta yoki past guruh likvidlik bo`yicha ajratiladi. Mijozning reytingi bo`yicha qaysi guruhga mansubligiga qarab kredit talablarini susaytirishi kichaytirish yoki umuman kreditlashni rad etish mumkin.
Qarz oluvchi moliyaviy holatini baholash bilan birga ban uning iqtisodiy holatini, faoliyat jarayonini ishlab chiqish mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar bilan munosobatlarini, korxona egabari bilan yo`llanma ishchilar o`rtasidagi munosobatlarni o`rganadi: Shuningdek, bank foydalanayotgan texnalogiyalar, vasitalar, ularning yangiligini va raqobatbardoshliligini o`rganadi, bozorlarni egalash (yoki taxtashi) imhoniyatlarini va boshqalarni bahgolayti Hullatlarni tahlil qilish bilan girga bank xodimlar mijozni « joylarga» borib tehshirish, mijozning ish joyini tartibi va tashkil etishi bilan tanishishi maqsadga muofiq. Keyingi paytlarda, aniqsa iqtisodiy revojlangan davlatlarda bank mijozlarning ma`naviy azloqiy sifatiga tobora ko`p e`tabor bermoqda. Bu sifatlarning ejetlarli doroyada aniq baholash imkonini beruvchi tistar va usullar yaratildi.
Ama shunday testlardan biri «qizil signaler tizimi»dir. U xorijiy banklarning tajribalarini ko`rsatishicha mijozlarning ishonchligini aniqlashga imkon beradi. I. Qarz oluvchi tarixidan signallar:
«qizil signallar tizimi to`g`risida qisqacha to`xtalamiz bu tizim qarz oluvchining faoliyatiga baho beruvchi bir necha bo`limlardan iborat.
Yaqin o`tmishdagi moliyaviy noqobilligi. Qarzni oluvchi ma`lumotlarifagi nomutono sibliklar va qarama – qarz shiliktor

2. 
   Qarz oluvchiboshqarishga doir «signallar» qarz oluvchinihg ishonchli aloqalari mavjud hamkorni qidimoqda.
   

Boshqaruvchining past ma`naviy sifatlari Boshqarish uchun xodimlar, oila azolari mavjud hamkorni qidimoqda.
Boshqarishdagi tez-tez o`zgarishlar .
Boshqarivchining hohliqma xarakteri
Boshqarivchining kreditlash jarayonini tezlatirishga harokat qilishlar

2. 
   Aylanma aktivlar Ishlab chiqarish faoliyatini aks etuvchi «signallar» Mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar qatorining farqlari.
   

Qarz oluvchining o`z debitorlari istidan nazorati susayganligi.
Qarz oluvchining bugungi kunda muamolarini boshidan kechirayotgan sohoga tegishligi.
Balassning aktiv va passiv moddalari bo`yicha mutanosibligi.
IV Kreditlashga tegishli «signallar» Qarz oluvchining kredit maqsadini aniq ko`rsat maydi.
Qarz oluvchida qarzni to`lash bo`yicha aniq dastur yo`q.
Kreditni to`lash bo`yicha zahira mablaglar yo`q. Qarz oluvchi maqsad mihiyati ta`minotga ega emas .
Qarz oluvchining kredit savolnomasi yomo asoslangan qarz oluvchi bir vaqtning o`zida ham aktivlari, ham umumiy capital gavoriga
ssuda olishi mo`ljallagan
Kredit bevosita qiymat tashkil etuvchi ishlab chiqarish jarayoniga emas balki momula sohasiga yo`naltirilgan
Kreditni qaytarish muddoti to`liq asoslangan.
V. Berilgan normalardan chetlashish «signallari»
O`z xo`jalik faoliyati bo`yicha hisob ma`lumotlarini taqdim etish davriyligidagi buzilishlar.
Bank hisob varaqalarini yuritishdagi normalardan chetlashishlar.
Kreditlash qayta ko`rilishi:
Kreditni qaytorish sxemasidagi, o`rganishlar; ssudani cho`zish bo`yicha iltimoslar. Xo`jalik faoliyati moliyaviy ko`rsatkichlarni rejada farqlanishi.
Qarz oluvchining mahorati va hisob tizimlarida chetlanishlar .
Kreditga layoqatlilikni baholash bilan birga bank kreditdan foydalinishning iqtisodiy samarodorligini ham lekshiradi. Buning uchun qarz oluvchi kredit olishdan maqsadimi tasdiqlovchi hujjatlar ko`rib chiqiladi. Bank qarz oluvchining maqsadini realligini va haqiqiyligini, ularni ( talab, taklif, sifat, va miqdor narxi raqobqtchilarning qarshiligi va boshqa ko`rsatkichlari bo`yicha) shakilanayotgan bozor konyukturasiga mos kelishini baholaydi. Shu bilan birga ban mijoz kredit so`ragan faoliyati turi bo`yicha daromad va xarajatlarni solishtiradi, Bank kreditdan faodolanish natiyasida mijozning o`z harajatlarini qoplash va kreditning qaytarishga yetarli daromad olishga imkon bo`lishi lozim.
Ana shunday baholashlarga assosan bank kredit berish (yoki uni rad etish) to`g`risida qaror qabul qiladi. Mijozning kreditga layoqatliligiga qarab bank kredit bo`yicha foiz, muddat va summasini o`z gartirishi mumkin. Bu parameter qarz oluvchi bilan muhokama etiladi va kredit sharnimasida belgilab qo`yiladi.
Ko`rib chiqqanimizdek, turli mamlakatlarda kreditga layoqatlilikni aniqlashda turlicha yondoshuvlar bo`lsa, ularning asosiy maqsadi bank tomonidan berilgan kreditning samarali ishlatilishi va ularning o`z vaqtida bankka qaytib krlishini ta`minlashdan iborat.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda hozirgi kunda aylanma mablaglar korxona mulkining asosiy qismi hisoblanadi. Uzluksiz ishlab chiqarishini ta`minlash uchun asosiy ishlab chiqarish fondalaridan tashqori mehnat qurulori va materiallar resurslar ham kerak bo`ladi. Ishlab chiqarish vositalari bi;an birgalikda mahsulot ishlab chiqarishda qatnashadi va uning qiymatini belgilaydi.
Korxonaning etarli miqdordagi aylanma mablag`larning korxonaning normal ishlashining asosiy omillaridan birdir va bozor iqtisodiyotining asosiy shartidir .
Shuning uchun korxonada asosiy Shartidur. Shuningdek, aylanma mablag`lardan foydolanishni boshqarish ham asosiy shart hisoblanadi. Aylanma mablag`larning iqtisod qiluvchi va ularni boshqaruvchishart sharoitlarini tashkil etish bir qator ijobiy samarolarni beradi. O`zining va bosh qalarning aylanma mablag`laridan samolari foydalamuvchi korxona rasional iqtisodiy ko`rsatkishga erishini mumkin. Shuning uchun ham bu mavzuni ilmiy jihatdan o`rganish juda ham aktuoldir.
Bozot iqtisodiyoti sharoitida xo`jalik subektlarining, banklar faoliyatining tijoratlashuni yuzaga keladi. Keyingi yillarda turli korxonalar qaysi mulkchilik shakliga asoslanganiga qara masdan iqtisodiy jihatdan mustoqil bo`lgan korxonalarda qo`shimcha pulmablag`lariga ehtijoy yuzoga keladi va bu ehtijoy zarur bo`lganda bank kreditlar hisobidan qoplanishi mumkin. Shu sababli, bozor iqtisodiyoti sharoitida kredit va uning muhim elementlaridan biri krditga layoqatlilikni baholashning o`rni va roli muhim ahamiyot kasb etadi. Chunki banklar bozor munosa batlarining mustaqil subektlaridan biri bo`lib iqtisodiy jihatdan faoliyat natijalari uchun o`zlari javobgor hisoblanadilar. Banklarning maqsadi ham korxonalarning o`xshash bo`lib, ular o`z xarajatlarini o`z daromadlari hisobidan qoplab yuqori foyda olishga intiladilar.
Korxonaning kreditga layoqatliligini organish tijorat bankiga kredit berish mumkinligini aniqlashga, uning miqdorini, foiz stavkasining darojasini belgilashga imkon beradi.
Kreditga layoqatlilikni baholash korxonaning o`zi uchun ham katta ahamiyat kasb etadi. Bu ko`rsabkichlarining tahliliga asoslanib ular mol yetkazib beruvchilar va boshqa banklar bilan o`zaro munosabatlarini o`rnashtirishlari mumkin.
Mijozning kreditga layoqatliligini tekshirishning boshqa usullari han mavjud. Mijozning krditga layokatliligi asosida mijozning faoliyatini xarakter laydigan zarur axboratlarni yixish yotadi: AQSH va boshqa g`arb mamlakatlarida mijozning kreditga layoqatliligini tahlil qilishda banklar uchun maxsus huquqiy norma va qonunlar mavjud. Mijozlar hisobotlarini banklar tomonidan tahlil qilish ikki xil ko`rinishga ega: ichki va tashqi ko`rinishga ega. Tashqi tahlil shu qarz oluvchi faoliyatini boshqalar bilan solishtirishdan iborat. Ichki tahlil esa moliyaviy hisobotlarning turlicha qismlarini ma`lumvaqt oralig`ida solishtirishdan iboratdir