O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi samarqand qishloq xo’jalik instituti qo’lyozma huquqida udk: 633. 15+631. 52

 Donning sifatiga qaratilgan seleksiya 
Bu sohadagi makkajo’xori 
seleksiyasining asosiy yo’nalishi – aminokislota tarkibi bo’yicha muvozanatli oqsil 
sifati yaxshilangan duragaylarni yaratish. 
 
Makkajo’xori donida 10–13% oqsili bo’lib, tarkibida asosan kam miqdorda 
almashtirib bo’lmaydigan lizin va triptofan aminakislotali kam qimmatli zoin 
fraksiyasini saqlaydi. Tarkibida oqsil moddasini ko’p saqlaydigan (16–20%) 
shakllarini yaratganda tarkibida lizin aminokislotasini kamayishi kuzatilgan. 
Shuning uchun makkajo’xorining sifatiga qaratilgan seleksiya 
0
2 va fl 2 mutant 

---

16 
genlaridan keng ravishda foydalanishi bilan bog’liq. Bu genlar zein sintezini 
bostirish bilan bir vaqtda lizinga boy bo’lgan oqsilning glyutelin va boshqa 
fraksiyalarini oshirishga olib keladi. Bekkross usulida 02 va fl 2 genlari ishtirokida 
ko’p lizinli liniyalarni yaratish makkajo’xorida 2–2,5% ga nisbatan 4,5–5% lizinli 
14–16% oqsil saqlaydigan duragaylar hosil qilishga erishildi. Ammo bu xildagi 
duragay ishlab chiqarishga keng tarqalmadi, chunki hosildorligi oddiy 
duragaylarga nisbatan 10–15% kam bo’lgan. Buning sababi – lizinli makkajo’xori 
endospermning unsimon sturukturali bo’lganligi donning 1000 tasining va 
naturasini pasayishiga ta’siri.
Bu xil donning namligini baland bo’lishi kasalliklarga chidamliligini 
pasayishi va donning shikastlanishini ko’payishiga sabab bo’ladi. Ko’p lizinli 
makkajo’xorini hosildorligini oshirish va qator ko’rsatgichlar bo’yicha yaxshilash 
uchun endosperm strukturasini 02fl2, 02su2, 02wx genli kombinasiyalari va 
modifikatorlarni tanlash orqali foydalaniladi. Endosperm morfologiyasini 
o’zgartiruvchi, ammo 02 genining bioximik samarasini saqlovchi modifikatorlari 
aniqlab topilgan. Modifikatorlarning fenotipik ta’siri endosperm mozaikasi 
shaklida unsimon orolchalar orasida shoxsimon qismlari joylashgan paytda 
namoyon bo’ladi. Shoxsimon endosperm turli qalinlikdagi qatlamlar shaklida 
namoyon bo’lishi, ba’zan deyarli butun hajmini ham eg’allashi mumkin. 1000 ta 
donning vaznini shishasimonlikni oshirilishi evaziga ko’tarilishi, tarkibidagi lizinni 
birmuncha kamayishi bilan bog’liq bo’lganligi uchun endospermi normal va 
aminokislotalar balansi optimal bo’lgan shakllarni tanlash kerak.

---

17 
Bu usullarni qo’llash natijasida modifikasion endospermli, tarkibida 
aminokislotalarining o’zaro nisbati yaxshilangan ko’p oqsilli original liniyalarni 
yaratish imkoniyati tugiladi. Bo’lar asosida qator yuqori lizinli duragaylar hosil 
qilinib bu duragaylar hosildorligi bo’yicha odatdagi duragaylardan qolishmaydi, 
hatto ba’zan yuqoriroq bo’ladi. Bu duragaylardan biri – Gerkules VL – oddiy 
duragayi, seleksion–genetik ilmiy tekshirish institutida yaratilgan. 
Lignin miqdorini kamaytirishga qaratilgan seleksiya ishi barg tomirining jigar 
rangli bm mutasiyasidan foydalanib o’tkaziladi. Kam ligninli liniyalarning 
analoglari tuyintirish chatishtirish usuli bilan hosil qilinadi. Bu holda barg poya 
massasida lignin miqdorini kamayish darajasi 2,5 dan 23,9% gacha o’zgarishi 
mumkin. Eng ko’p uning kamayish darajasi «bm3» mutasiyasining ishtirokida 
yaratilgan liniyalarda kuzatiladi. 
Kam lizinli o’simliklar morfologik belgilari bilan oddatdagilardan kam farq 
qiladi, ammo «bm» genlarini kiritilishi ko’k massani hosilini, yotib qolishga va 
kasalliklarga chidamliligini pasayishiga hamda ro’vaklarni gullashini kechiqishiga 
olib keladi. Shuni ham aytish kerakki, lignin miqdorini kamayishi va ayrim 
qimmatli xo’jalik belgilarini yomonlanishi «bm» genlarga va yaxshilanayotgan 
liniyalarning genotiplariga bog’liq. [2]