O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi samarqand qishloq xo’jalik instituti

Asosiy o’quv materiallarining  qisqacha bayoni. 

 

1.1.Iqtisodiy tahlil fanining paydo bo’lishi va rivojlanish tarixi 

Iqtisodiy  tahlil  fani  Iqtisodiy  fanlar  tarkibiga kiradi.  Iqtisodiy  tahlil  fani ko‟p  asrlik 

tarixga ega. Ushbu fan buxgalteriya hisobi va statistika fanlari asosida vujudga kelgan .  

Buxgalteriya hisobining paydo bo‟lganiga 550 yildan, Statistikaga 350 yildan,Iqtisodiy 

tahlilga 130 yildan  oshgan. Buxgalteriya hisobi bo‟yicha birinchi asar  15 asrda paydo 

bo‟lgan.    Bu  fikrni  tasdiqlovchi  hujjat  bo‟lib,  Vendrixt  Katrulinning  1458  yilda  nashr 

qilingan “Savdo va xususiy savdogar“ nomli kitobi  hisoblanadi

1

. 17 asrning o‟rtalarida 

Angliyada  “Siyosiy  arifmetika”nomli  ilmiy  yo‟nalish  paydo  bo‟ldi,Germaniyada 

“Davlatshunoslik”maktabi  rivojlandi.  Siyosiy  arifmetika  va  Davlatshunoslik  asosida 

Statistika 

vujudga 

keldi

2

.1880- 

yillarda 

Rossiyada 

"Schetovodstvo" 

jurnali 

chiqaboshladi. Ushbu jurnalda tahlilning birinchi elementlari paydo  bo‟ldi . Shu davrda 

«Balansshunoslik»  fani   yuzaga  keldi.  Shu  fan tarkibida  tahlilning  bazi  bir elementlari 

o‟z aksini topaboshlagan. Shu davrdan boshlab , “ Iqtisodiy tahlil"  fani vujudga kelgan  

deb hisoblanadi. 

    Jamiyatda ishlab chiqarishning taraqqiy etishi bilan bir qatorda moddiy nematlarni  

yaratuvchilar    orasida  raqobat  ham  kuchayib  borgan.  .  Bu  jarayon  esa  o‟z  navbatida 

korxonaning  moliyaviy  ahvolini  yaxshilashni,  ya‟ni    birinchi  navbatda,  moliyaviy 

barqarorligini  va  to‟lovga qodirligini    mustahkamlashni  hamda  hisob-kitob  ishlarining 

yaxshilanishini  taqazo  qila  boshlaydi.  Korxonaning  moliyaviy  ahvolini  yaxshilash  va 

uni  mustahkamlash  uchun  ko‟riladigan    chora-tadbirlarni  amalga  oshirishda    balans 

malumotlari  yetarli  bo‟lmasdan  qoladi.  Shuning  uchun  ham  balans  bilan  bir  qatorda 

ishlab  chiqarish  faoliyati  natijalarini  ifodalovchi  hisobotlar  vujudga    kelaboshladi, 

                                                 

1

 

М.Қ. Пардаев “Иқтисодий таҳлил назарияси”.Дарслик. 28 бет

.

 

2

 

Статистика.М.

:

1969.

Учебник.Коллектив авторов под руководством акад.Струмилина С.Г. Стр.6 

---

5 

 

natijada  tahlilning ko‟lami kengaya boshladi. Oqibatda  «Hisobot tahlili» paydo bo‟ldi , 

ya‟ni  «Foyda  va  zararlar»  haqidagi  hisobot  ma‟lumotlari  asosida  tahlil  amalga 

oshiraboshlandi.  

Iqtisodiy  tahlil  fani  mustaqil  fan  sifatida  shakllangunga  qadar  o‟ziga  xos  tarixga  va  

birqancha quyidagi nomlarga ega bo‟ldi:. 

 

1.Balansshunoslik 

2.Balans talqini 

3.Balansni tahlil qilish 

4.Hisobot tahlili 

5. Iqtisodiy tahlil 

6.Xo‟jalik  faoliyati tahlili 

7. Iqtisodiy tahlil 

8.Moliyaviy va boshqaruv tahlili