O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi samarqand qishloq xo’jalik inistituti pedagogika, psixologiya va o’qitish metodikasi kafedrasi

Kichik va katta guruxlarda munozaralarni tashkil etish koidalari.
«Munozara» yoki «baxs» suzlarining moxiyati shundaki, ular doimo kishilar guruxini anglatadi, ya’ni xar kanday baxs yoki munozara guruxda mavjud buladi. Lekin ijtimoiy psixologiyada (asosan) guruxlarning ikki turi bulib, ulardagi shaxslar soni va guruxi xajmiga kura, katta va kichik gurux turlariga ajratiladi. Ijtimoiy psixologik treninglar utkaziladigan maxsus guruxlar «T-guruxlar» deb yuritiladi. Lekin an’anaviy «T-gurux»lar kishilar sonining ozligi va bevosita mulokot sharoitlarining yetarli ekanligi bilan tavsiflanadi. Shunday bulishiga karamay, kupincha real amaliyotda psixolog shunday guruxlar bilan ishlashiga tugri keladiki, undagi odamlar soni belgilangandan kuprok buladi. Masalan: urta maktablardagi sinflar, ukuv yurtlaridagi akademik guruxlar shular jumlasidandir. Shuning uchun xam biz bevosita kompakt-8-10 kishilik kichik guruxlarda xamda odamlarning soni 20-30 kishi bulgan guruxlarda munozaralarni uyishtirishning moxiyati xakida aloxida tuxtalib utamiz. Shunday kilib T-guruxlarda munozaralarni uyushtirilgan munozaralarning erkin mavzusi, yunaltirilgan va anik ssenariyli disput turlari mavjud bulib, bu tanlangan va munozara guruxlarining mulokot tajribasiga boglikdir «disput» suzining lugaviy ma’nosi «fikrlayapman» «tortishyapman» degan ma’noni bildiradi. Kichik guruxlardagi munozaradagi mavzu xususiyatiga karab, xar birining uz fikr- muloxazalarini oxirigacha bayon etish imkoniyatlarining borligidir. Bunday guruxda boshlovchi xam katorda utirib, mavzuning yechimi batamom xal bulmaguncha faol mulokotlarning ishtirokchisi bulishi mumkin. Lekin asosiy rol guruxning a’zolariga yuklanganligi va bevosita ajralib chikkan norasmiy lider asosiy baxs yurituvchi bulishi mumkinligini unutmasligi zarur. Bunday gurunglar turli sharoitda, kupincha baxs ishtirokchilari uchun tabiiy sharoitlarda utkazilsa, maksadga muvofik buladi.

Agar T-gurux odatdagidan kattarok xajmda (masalan30 kishigacha ) bulsa, unda munozarani uyishtirishning uziga xos tomoni bor. Bu xolda baxs guruxi shartli ravishda a’zolarga anik mavkelarini bayon kilingan xolda uchga bulinadi. Birinchi gurux – «fikrlarni jamlovchilar»-generatorlar guruxi deyiladi: ikkinchi-«tankidchilar» va uchinchi gurux-«fikrlarni tezlatuvchilar-katalizatorlar»deb ataladi. Xar bir ajratilgan guruxning uziga xos funksiyalari bor «generatorlar» urtaga tashlangan muammo yoki baxs mavzusi buyicha uzlaridagi barcha fikrlarni urtaga xolis tashlaydilar. Gurux a’zolaridan biri lider-ularni umumlashtirib bayon etadi. Sungra uyinga «tankidchilar»kirishadi. Ularning vazifasi – eshitgan fikrlariga tankidiy nuktai nazardan ular ichidagi «magzini» va «puchak» fikrlarni saralash. Shundan keyn vaziyatga karab, yana suz «generatorlar»ga yoki «katalizatorlar»ga berilishi mumkin. Bildirilgan fikr va takliflarda mabodo xisobga olinmay kolgan jixatlar yoki nourin fikr bulsa yoki moxiyatan shu mavzuga alokador bulgan, lekin ikkala tomon xisobga olmagan biror jixat aniklansa, tomonlar dikkatini karatish, kerak bulsa baxsni davom ettirishga ruxsat berish va uni yakun kilish takozo kilinsa, ikkala guruxning uyiniga baxo bergan xolda munozarani tuxtatish –«katalizator»larning vazifasidir. Ular kupincha ikkala gurux uchun xolis arbitrlar – «xakamlar»rolini xam uynashlari mumkin.

Maktabda bir sinf doirasida yoki talabalar guruxida axlokiy-ma’naviy mavzuda baxs uyushtirganda, yukoridagi usulni kullash, imkoniyati bulsa, suxbatdoshlarni uchburchak-berk stol atrofiga tuplash mumkin. Demak baxslashuvchilarning fazoviy joylashishlari xam bu urinda ma’lum axamiyat kasb etadi. Katta guruxlarda baxs yoki munozara uyushtirilganda boshlovchining roli ayniksa kattadir. Chunki U xar bir guruxdagi tortishuvlar va fikr almashinuvlarning boshida turmogi, kerak bulsa, ular faoliyatini maksadga muvoffik tarzda yunaltirib turmogi lozim. Kichik guruxdagidan farkli ularok, katta guruxlarda boshlovchi u yoki bu ichki guruxga yon bosmasligi yoki ularni uzining shaxsiy fikriga majburan ergashtirmasligi kerak. Aks xolda, u uzining faoliyati bilan boshkalar tashabbusiga salbiy ta’sir kursatishi va baxsning yunalishini buzib kuyishi mumkin. Shuning uchunkatta guruxlarda uyushtiriladigan munozaraning mavzusi oldindan tanlangan va unga boshlovchi ma’lum ma’noda tayyor bulishi shart.