O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

5. TURKISTONNI RUSLASHTIRISH SIYOSATI
Rossiyaning Turkistondagi mustamlaka siyosati asosida o ik a n i 
ruslashtirish g ‘oyasi turgani uchun m s nufusini Turkistonda mun- 
tazam ko‘chirib keltirish mustabid hokimiyatning doimiy e ’tiborida 
b o id i. XIX asming oxirlarida o ‘lkada 116 ms posyolkasi qurilib, 
ularda 70745 kishi istiqomat qilgan. XX asr boshiga kelib 
Turkistondagi ms aholisining soni 197420 kishiga yetib, ulaming 
aksariyati hozirgi Q ozogiston va Q irgiziston hududida joylashgan
10 ‘zR M D A , 1-jam g‘arm a, 5 -ro ‘yxat, 939-ish, 5-varaq.
2Дмитриев И.И.
В Т уркестан е гонят русских. Г азета « З ем щ и н а» , 1910 г. 
7 октября.
3 
Исакаев Б.
2 0-лети е в осстани я в К иргизии. «Р еволю ция и н ац и о н аль­
ности». М ., 1936, № 9, стр. 32.
298
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

edi. Birgina Pishpak tiimani (uezdi)dagi rus posyolkalariga oid jad- 
val bu hakda yaqqol tasaw u r beradi.
l-ja d v a l1
Qishloqlar
Tashkil
etilgan vaqti
Hovli soni
Ahol
miqdori
Erlari
(tanob)
To‘qmoq
1866
510
4037
11435
Lebedinskoe
1868
278
2150
4895
Novotroiskoe
1868
155
1508
4329
Belovodskoe
1868
437
4218
5
Pokrovskoe
1870
115
941
4148
Mixaylovskoe
1871
49
352
1918
Issiq-ota
1882
48
450
1160
Georgievskaya
1893
181
1621
6357
Ivanovskoe
1893
201
1149
7110
Petrovskoe
1902
324
2462
6500
Arxangelskoe
1907
200
1466
5 7 9 9
N ovopokxovskoe
1 9 0 7
260
2403
7185
Pavlovskoe
1 9 0 7
151
9 5 4
3761
Voznesenskoe
1907
136
823
2973
J a m i
-
3044
24531
260
Tadqiqotchilar tomonidan tuzilgan yana bir jadvalda Rossiya- 
dan Yettisuv va Sirdaryo viloyatlariga 1896-1914 yillar davomida 
к о ‘chib kelganlar va yana o ‘z yurtlariga qaytib ketganlar haqida 
quyidagi m a’lumotlar keltiriladi.
Bu m a’lumotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, Turkistonga ko‘chib 
kelgan rusiyzabon aholining mutlaq k o ‘pchiligi o ‘lkada muqim qolib 
ketishgan. Buning asosiy sababi chorizmning ular uchun bu yerda 
qulay shart-sharoitlar yaratib berganligi edi.
1 
Фомченко А.П.
Р усски е п оселени я в Т уркестанском крае в конце XJX —
нач. X X вв. Таш кент, 1993, стр. 75.
299
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2-jad\'al‘
Y illa r
K e l g a n l a r
K e t g a n l a r
E tt i s u v d a
S i r d a r y o d a
E ttisu v d a
Sir-
d a ry o d a
ham -
m asi
ham -
masi
foiz
ham -
m asi
foiz
1 8 9 6 - 1 9 0 9
17911
9 8 2 4
2 7 7 3 5
2 2 8 4
12,8
18 5 9
18 ,9
1 9 1 0
6 5 7 5
15 5 9
8 1 3 4
9 0 6
13,8
491
3 1 ,5
1911
4 8 4 2
7 9 9 5
5 8 3 7
1535
3 1 ,8
4 2 ,2
1912
1 1 2 9 8
1166
1 2 4 6 4
8 3 4
7 ,4
3 6 ,5
1913
14321
2 4 5 4
1 6 7 7 5
1233
8 ,7
15,3
1 9 1 4
1 0 5 7 4
1345
1 1 9 1 9
7 6 3
7 ,2
127
9 ,4
1 9 1 0 - 1 9 1 4
4 7 6 1 0
7 5 1 9
5 8 1 2 9
5 2 7 5
11,1
1841
2 4 ,5
Jami
6 5 5 2 1
1 7 3 4 3
8 2 8 6 4
7 5 5 9
11,5
3 7 0 0
2 1 ,3
0 ‘lkaga ko‘chib kelganlar xo‘jaliklarida 1916 yilda mavjud 
mol va chorvalar miqdorini k o ‘rsatuvchi jadval ham ularning tub 
aholiga qaraganda mulkiy ustivorligidan dalolat beradi.
3-jadval:
Viloyatlar
Otlar
Y ir i k q o r a m o l l a r
Q o ‘y - e c h k i l a r
Ettisuv
1 2 8 0 4 5
2 7 3 1 2 0
3 3 0 8 6 7
Sirdaryo
3 5 7 4 3
8 2 8 1 0
9 3 7 5 5
Samarqand
3711
8 1 5 5
2 6 3 0
Farg'ona
7 9 1 4
1 1 6 5 2
2 9 9
Kaspiyorti
1692
6 8 1 6
1 9 8 6 2
Rus amaddorlaridan biri ko'chib kelgan rus dehqonlarining 
ahvoli tub yerlilamikidan yuqori bo‘lgani sabablarini e ’tirof etgan 
holda shunday deb yozgan: «Turkiston o ‘lkasining barcha rus 
posyolkalarida ko‘chib kelganlar qirg‘izlar hisobiga va ular mehnati 
bilan kun kechirishadi».
1 
Турчанинов H., Домрачее А.
И тоги п ереселенч еского д ви ж ен ия за время 
с 1910 по 1914г. П етроград , 1916, стр. 5 0 -5 1 .
2 Fomchenko А.Р
K o 'rsa tilg a n asar, 85-bet.
300
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1906 
yidda 0 ‘sh uezdi Pokrovskoe qishlog‘ida o ‘ziga to 'q rus 
kishilari yaylov va jam oa ixtiyoridagi o'tloqni mahalliy aholidan 
tortib olgan. Andijon tumani Ko‘gart volostida esa kelgindilar tub 
joy aholinmg yerlarini zo‘rlik bilan egallaydi. Aholi ular ustidan 
shikoyat qilganda esa K o'chiruv mahkamasi amaldorlari ms deh- 
qonlari tomonida turib, ulaming manfaatini himoya qilishadi. 
Z o‘ravonlik shu qadar kuchayib ketdiki, hatto Turkiston general- 
gubematori Grodekov, uning yordamchisi general Kondratovich, 
Yetgisuv viloyati harbiy gubematori general-mayor Ionovlar K o‘- 
chiruv mahkamasi bo sh lig i Veleskiyning o ‘zboshimcha harakat- 
lariga chek qo‘yishm talab qilib, Peterburgga telegramma yubo- 
rishadi1. Ammo markaz teskari ish tutib, avvalo general Ionovni 
iste’foga ehiqardi, so‘ng Grodekov va Kondratovichlarni lavozim- 
laridan chetlatib, Peterburgga chaqirtirib oldi. Yangi general- 
gubemator Mishchenko, Ziroat va davlat mulklari boshqarmasi 
boshlig'i Lazarevskiy K o'chiruv mahkamasi faoliyatiga chek 
qo‘yishga intilishganda ular ham vazifalaridan chetlatildi. Birgina 
Ko'chiruv mahkamasi boshlig‘i kollej maslahatchisi Veleskiy 
uchun Peterburgning oliy doiralari undan bir necha barobar yuqori 
martabali to ‘rt general va 2 stats-maslahatchining bahridan o ‘tdi. Ana 
shu dalilmng o ‘zi ham chorizm birinchi navbatda rus dvoryanlari 
manfaatini qanchalik yuqori qo‘yganligidan dalolat beradi.
Davlat rag‘bati bilan o ik a d a ms mujiklari salm og‘i nechog‘lik 
ortib borgam haqida quyidagi jadval guvohlik beradi:
4-jadval2