O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Mirzo Abdulazim Somiy.
K o 'rsa tilg a n asar, 89-bet. 
: O 's h a joyda.
142
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

o ‘g i i Abdumalik to‘raga qarshi azaliy sinalgan makr-xiylani 
ishga soladi. Bunda, yana o ‘sha Shukurbiy inoqning q o ii borligi 
ehtimoldan xoli emasdi.
Abdumalik to ‘raning muqaddas jihodga otlangan qo‘shinida 
Qarshi bekligi lashkari ham bor edi. Lashkarboshilaming aksariyati 
mang‘it qavmidan edi. Ular orasida M o‘minbek to'qsoba ismli 
ayyor, keskir kishi ham b o igan. Bir ishga kirishsa hal qilmay 
qo‘ymaydigan bu kimsani M o‘min poki deb atardilar. Ana shu 
M o'rnin pokiga kishi yuborilib va katta va’dalar berilib, unga 
qanday qilib b o im asin Abdumalik to‘raning qo‘shinini tarqatib 
yuborish vazifasi topshiriladi. M o‘min poki Abdumalik to ian in g
tarafdori b o ig an , chor-atrofdan y ig ilib kelgan hokimlar, lashkar 
boshliqlari, e ’tiborli bahodir va pahlavonlarga xat yozib. « O iis
bilan amir ahdnoma tuzib, yarashdi, endi ular birgalikda Shahrisabz 
ustiga Usmonga qo‘shib o i i s askarlarini yuborayotir»1, deb vahima 
soiadilar. Xatlar qilgiligini qiladi. Hokimlar, ayniqsa, Shahrisabz, 
Kitob beklari shashtidan qaytadilar.
Qamal qilingan Samarqand erta-indin Abdumalik to i a q o iig a 
o ‘tay deb turganda, M o‘min pokining ig‘vosi bilan lashkarlar birin- 
ketin orqaga qaytib, tarqala boshlaydilar. Abdumalik t o i a va bir 
qancha beklar qanchalik sa’y-harakat ko'rsatmasinlar, Buxoro va 
rus qo‘shini birgalikda kelishi yolg‘on ekanligini aytmasinlar, ruhi 
pasaygan g ‘azotchilarni ushlab turib boim aydi.
Shu tariqa, bosqinchilarga qarshi Abdumalik to ‘ra uyushtirgan 
so'nggi hamla ham so‘ndi. Bu xiyonat yov asoratiga tushishdan ko'ra, 
toju taxtdan ajrab qolish vahmi bilan b o g iiq edi. Vatan manfaatidan 
taxt va shaxsiy mavqening afzal k o iilish i oqibatlari nimalarga olib 
kelganligini bugungi avlod yaxshi bilib oiishi zarur.
1868 yilda Kaufman bilan sulhga erishgan, bir qadar nafasini 
rostlab olgan amir Muzaffar Abdumalik to ‘rani, uni q o ilab - 
quvvatlagan Qarshi va G ‘uzor xalqini jazolash uchun qo‘shin tortadi. 
Xoja Muborakka kelib tushiboq, Y o idosh Eshikog^oboshi m ang‘it 
va Tog'aymurod eshikog'oboshiga to'rani tutib kelishni buyuradi. 
Qarshi hokimi Nuriddinxon to ia g a ham shunday topshiriq berilgan
Amirning o 'g iig a , xususan, yovning bosib kelishiga qarshi 
nafrat bilan yongan xalqqa, vatanparvar beklarga qarshi harakatlari 
natija bermadi. Jo iab ek , Bobobek kabi hokimlar amir fitnasining 
mohiya-tini anglab, yana Abdumalik to ‘rani qoilab-quvvatlay
: 
Mirzo Abdulazim Somiy.
K o 'rsatilg an asar, 90-bet.
143
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

boshladilar. Amir Muzaffar to ‘rani topshirishni talab qilganda, beklar 
muloyimlik bilan shunday javob beradilar: «To‘ra, janobi oliylarining 
to ‘n g ic h o ‘g ‘li va hukmdorimiz farzandlaridir. U bu ishlami amiri- 
mizga xayrixoh b o ig a n , davlat zavoliga y o i qo‘ymaslik maqsa­
dida, din b ay ro g in i k o ‘tarishga bel b o g iag an ba’zi olijanob kishilar 
da’vati bilan qilmoqda. Maboda, ishlar yurishib ketgudek b o is a , 
bu janobi oliylarining obro‘-e’tiborlarini oshirg‘usidir. Taassufki, 
ayrim g ‘arazli kimsalar to ‘raning bu intilishini isyon, shijoatini 
g ‘alayon deb, siz janob oliylarining ra’yini qaytarishga, oraga 
adovat solishga harakat qilmoqda... Endi to ‘ra o ‘zini qutqarish 
uchun bizning hududda maqom topibdur. Odamiylik va oriyatni 
saqlash vajhidan mehmonning oyoq-qoiini b o g ia b muxolifga 
topshirish yaram aydir»1.
Abdumalik to ‘ra ham, baribir, tez orada mavqeini tiklab oladi. 
Amim ing Samarqandda uyushtirgan ig‘vosi mohiyati ko‘pchilikka 
oshkor b o ia d i. Qarshida to ‘ra mustaqillik yalovini ko‘taradi, endi 
uning atrofida aw algidan ham ko‘proq odam jam b o ia d i. Yana 
bekliklardan uning hokimiyatini tan oluvchi inoyatnomalar kela 
boshlaydi. Amir M uzaffaming Abdurahmonxoja sadr, Karimqulbiy 
inoq, Abdulazizbiy va boshqa bir necha hokimlari unga asir tushadi. 
M uhim i shundaki, B uxorodan, am ir saroyidagi nufuzli am aldorlar 
va harbiy boshliqlardan ham unga itoat qilish haqidagi maktublar, 
tuhfalar kela boshlaydi. Muarrix o'sha paytdagi vaziyatni shunday 
ifodalaydi: «Ish shu bilan yakun topdiki, ul janobi oliylari (amir 
M uzaffar - muall.) yonida muqaddas va butun olam Ollohidan o ‘zga 
hech kim qolmadi, zero, hamma yurak-yurakdan to ‘raga talpinayot- 
gan edi»2.
Amiming Bahodirbek parvonachi bahrin degan eng yaqin, 
k o ‘p yillardan buyon xizmat qilgan begi ham undan yuz o ‘girib, 
to ‘ra huzuriga keladi. Hatto, to ‘rani tutib keltirishga yuborilgan 
Y oidosh eshik og‘oboshi ham uning tomoniga o ‘tib ketadi. Amir 
juda og‘ir ahvolda qolib, yana Shukurbiy inoq va Ya’qub qushbegini 
maslahatga chaqiradi. Ular, «to‘raga qarshi kurash - davlatning 
qulashiga va sharmandalikka sabab b o ia d i. Chunki to ‘raning isyoni 
o ‘z vaqtida dushmanga qarshi qaratilgan edi, hozir ham ular yovga 
qarshi kurashga q iz g in tayyorgarlik ko'ryapti. Amir janoblari esa, 
chor Rossiyasi bilan ittifoqda, shunday ekan, isyonkorlar aslida 
gubem atoming dushmanlari b o iib , ular bosqinchilami qirib tash-
10 's h a asar, 93-bet.
: