O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Зиновьев М.
Осада Ура-Тюбе и Джизака. Воспоминания об осенней 
экспедиции 1866 г. в Туркестанской области. Военный сборник, 1868, № 3^1, 
стр. 331.
2 
Меендорф Е.К.
Путешествие из Оренбурга в Бухару. М., 1875, стр. 140.
1 
Арандаренко Г.Л.
Досуги в Туркестане. 1874-1889, СПб, 1889, стр. 543.
118
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Amirlik qo‘shinining asosini xasabdorlar va galabotirlar tash­
kil etar edi. 1868 yilga qadar bu ikki qo‘shin turiga olinganlar bir 
umr xizmatda bo‘lar edi. Piyoda sarbozlar, odatda, tinch sharoitda 
uylarda yashar, haftada to ‘rt kun (chorshanba va jum adan tash­
qari) erta tongda eshak bilan Buxoroga kelar va uch-to‘rt 
soatlik mashqlarda qatnashib, yana qaytib ketardi. G.A. Aranda- 
renko, shu vajdan, Buxoro «harbiy tizimida» qorovullik xizmati 
mavjud emas», deydi.
Amir Nasrullo davrida va undan keyin ham to ‘pchiboshi 
qo^shinr.ing bosh qoinondoni hisoblangan. Bu, harbiy ish muvo- 
zanatida otliq qismga nisbatan texnikaga ahamiyat berish ibtidosi 
boiganm i, har holda, aniq bir nima deyish mushkul. Erondan olib 
kelingan Abdusamad to ‘pchiboshi, muarrix Mullo Olim Mahdum- 
ning «Turkiston tarixi» kitobida aytilishicha, bilimli, zakovatli 
kishi b o igan. U, chamasi, to ‘p va to ‘pxonalarning dala sharoitidagi 
harakat imkoniyatini oshirishga erishadi. To‘plar, ularni tortib 
yuravchi otlar guruhlanadi va raqamlanadi. M aium ki, bungacha 
to'plarni ho‘kizlar sudrashi taomilda b o iib kelgan edi. Abdusamad 
to ‘pchiboshining qismati fojiaviy yakun topadi, amir Nasrullo uni 
Shahrisabz beklari bilan til biriktirishda ayblab, qatl etadi. Yollan- 
ma lashkarboshilarga ruju qo‘yishdan, baribir, qaytilmagan.
Shu paytgacha osonlikcha erishilgan g ‘alabalardan m a g iu r- 
langan general Chemyaev urishqoq va harbiy mahorati baland 
qismlar bilan Jizzaxni tez fursat ichida egallashiga shubha qilmagan 
edi. Lekin o ‘z yurti, ona tu p ro g i va muqaddas vatani ozodligi 
uchun hayot-mamot jangiga bel b o g iag an Jizzax mudofaachilari 
chor qo'shinlariga qaqshatqich zarba beradi. Ulaming soni 8-9 
ming kishidan oshiq b o im asa ham, Chemyaev qo'shinlariga qarshi 
mardona jang qilib, ulami m a g iu b etadilar. Shu vaqtgacha chinakam 
m ag iubiyat alamini totmagan general Chemyaev uchun Jizzaxdagi 
jang juda qimmatga tushdi. Jizzax mudofaachilari yengilmas deb 
ovoza qilingan chor askarlarini ham yengish mumkinligini, buning 
uchun ularga qarshi bir jon, bir tan b o iib , uyushgan holda jang qilish 
lozimligini namoyish qildi. Ular bu jangda ms askarlarini yengib- 
gina qolmay, qattol general Chemyaev faoliyatiga ham chek qo‘ydi. 
Sankt-Peterburg shu vaqtgacha g ‘olib b o iib kelayotgan bosqin­
chilaming Jizzaxdagi m agiubiyati Rossiyaning O ita Osiyodagi 
mavqeiga jiddiy putur yetkazishidan xavfsirab, o ‘zboshimcha Cher- 
nyaevni mansabidan chetlatdi. Turkiston viloyati harbiy guberna- 
tori va qo‘mondoni qilib general Romanovskiy tayinlandi.
Shu tariqa, Rossiyaning hukmron doiralari, bu bilan o ‘z ha­
rakatlari xalqaro maydonda bosqinchilik sifatida qoralanishidan
119
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

cho‘chib, uning bevosita ijrochisi deb general Chemyaevni asosiy 
aybdor sifatida jazolash bilan o ‘zini chetga olmoqchi b o id i. Lekin, 
Rossiyaning harbiy-siyosiy doiralari, boshqa tomondan, yeng uchida 
Romanovskiyga qatiy harbiy harakatlar olib borishga ijozat berdi.
Chor Rossiyasining bosqinchilik siyosati mohiyatini anglay 
boshlagan Buxoro amiri mufitiy xoj a M uhammad Porso boshchiligidagi 
elchilami, A fg‘oniston va Hindiston orqali, yordam so‘rab Istanbulga 
jo ‘natdi. Xoja Muhammad Porso inglizlaming Hindistondagi vakili 
Jon Lourensga amir M uzaffaming maktubini topshirib, Angliya 
qirolichasiga ham bu iltimosini yetkazishni so‘radi. Jon Lourens 
Xoja Muhammad Porso bilan bo ‘lgan suhbatda Buxoro amirining 
1842 yilda ingliz polkovnigi Stoddart va Konollining o idirilishiga 
m one’lik qilmaganining sababini so‘raganda, Buxoro elchisi: « B o iib
o ‘tgan voqeadan juda afsuslanaman. Ammo, u vaqtda yosh edim va 
davlat xizmatida emasligimdan, bu narsaga ta’sir eta olmas edim. 
Hozirgi amir ham u vaqtda davlat ishlariga yaqinlashtirilmagan 
shahzoda edi», degan edi.
0 ‘z fuqarolarining Buxoroda oidirilishini unutmagan ingliz 
hukumati Istanbulga kelib, u yerdagi Angliya elchisidan yordam 
so‘rab murojaat qilgan Xoja Muhammad Porsoga boshda o ‘zlarining 
Hindistondagi vakili Jon Lourens, keyinroq esa Istanbuldagi elchilari 
Genri Ellab orqali oradagi masofa uzoqligini vaj qilib, rad javobini 
beradi.
Muarrix Mirzo Abdulazim Somiyning «Tarixi salotini Man- 
g ‘itiya» asarida aytilishicha, bosqinchi qo‘shinlaming tobora ich- 
karilab kelishi amirlikning ilg‘or fikrli ziyolilari orasida qattiq 
nafrat uyg‘otadi. Buxoroda madrasa talabalari junbushga kelib, chor 
bosqinchilariga qarshi g ‘azot qilishni talab qilib chiqa boshlaydilar. 
Buxoro shahri raisi eshon Baqoxoja sadr am imi g ‘azotga otlanishga 
da’vat etadi. Ilojsiz qolgan amir, Abdulazim Somiy aytmoqchi, «be- 
ixtiyor bosqinchilarga qarshi yurishga qaror qildi. Muqaddas g ‘a- 
zot uchun payshanba kuni beadad qo‘shin va behisob xayrixohlar 
bilan uzangiga oyoq qo‘ydi va Buxoroyi sharifdan j o ‘nab ketdi»1.
Amir chor qo‘shinlariga qarshi jiddiy harbiy tayyorgarlik 
k o ‘rmasdan, fuqarolaming qistovi bilan, o ‘z qo‘shinini muqarrar 
halokat sari boshlab bordi. Voqealaming keyingi rivoji shunday 
xulosaga olib keladi.
Angliya va Turkiyadan yordam kutgan amir Muzaffar hatto 
o ‘z homiyligidagi Q o‘qondan ham madad ololmaganidan tegishli
'