O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

Fozilbek Otabek о 'g'li.
K o 'rsa tilg a n asar. 59-bet.
1 Наливкин В.
Т узем ц ы ран ьш е и теперь. Таш кент, 1913, стр. 138.
258
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qabul qilib: «Sizlar hozirda manga sartlardan ko‘ra yaxshiroqsiz- 
lar», deb askarlar tomon yurdi. Biz tuzemnoy shkol talabalari rus 
domla bilan 150 ga yaqin bolalar turg‘on edik; bizlaming yonimizga 
to‘xtab, «Sizlar yaxshi o ‘qib turunglar», deb cho‘ntagidan bir rubl 
oldida, domla qo‘liga berib, «Yong‘oq olib b o lu b bering, o ‘ynasunlar 
va podshoh hazratlarini duo qilsinlar» deb askarlar oldiga o ‘tib ketdi... 
Xalq bechora mayus bo‘lub, qo‘rqub tarqalib ketdi.
Yarim podshohdan o ‘mak olgan katta-kichik rus mustamlaka­
chilari ham «har kun Eski shahar bozoriga tushub, savlat ko‘rsatib 
aylanib yurar edilar. K o‘cha va rastalardagi xalqni o ‘zlariga salom 
qildirmoq balosiga mubtalo edilar. Kim salom qilmasa yoki do‘- 
kondan pastga tushib qo‘l qovushtirib turmasa, darhol ustiga borib: 
«...Eshon!» deb qo'lidagi tayoq bilan boshiga solar edi. Mazlum xalq 
bu xorlik va razolatni ko‘rib: «Tavba qildim, to ‘ra, man ko‘rmay 
qolibman», der edi. K o'broq tavba qilib, iltijo qilg‘onida rahm qilsa, 
qo‘yar edi, b o ‘lmasa, paliska chaqirib, turmaga - qamoqqa yuborur 
edilar»1.
Bunday shafqatsizlik va haddidan oshgan zo ‘ravonlikdan maq- 
sad Farg‘ona aholisining jangovarligini sindirib, butun o ‘lkani 
qo‘rquvga solish edi. M arg‘ilon tumanboshisi polkovnik Bryanov- 
ning ta ’biricha, «Farg‘onada doimo g ‘azovot g ‘oyasi y o ‘lida o ‘zini 
jasorat bilan o ‘lim bag‘riga otuvchi mardi-maydonlar qaerdandir 
paydo bo‘lib turardi. Aholiga ruslar ta’sirini o ‘tkazishda Farg‘ona 
viloyati doimo orqada yuradi, shuning uchun ham temir y o ‘lni 
o ‘tkazib biz yerli aholi o ‘rtasida qamalga tushib qolishdan xavf- 
siraymiz»2.
Chorizm Turkiston o ‘lkasida tatbiq etgan «Turkiston o ‘lkasini 
boshqarish haqidagi Nizom» o ‘lka xalqlari insoniy va siyosiy 
huquqlarini rasman poymol etuvchi qonunlar majmuasi edi. Unda 
mustamlakachilik tamoyillari yaqqol aks etgan bo‘lib, uning mod- 
dalari 50 yil davom etgan imperiya hukmronligi davrida metropo­
liya manfaatlariga moslab o ‘zgartirib turildi.
Shuni ham aytish kerakki, rus m a’muriyati qonunlami o ‘zi 
istagancha o ‘zgartirib, mahalliy aholining iqtisodiy, ijtimoiy, diniy 
va siyosiy erkinliklarini naq 50 yil davomida poymol etib keldi. 
Buning yorqin bir dalili sifatida Sirdaryo viloyati Avliyoota tumani 
jabha pristavi, shtabs-kapitan Strelbiskiyning o ‘zboshimchaligini 
keltirish mumkin. Nizomning 64-moddasi unga, pristavga mahalliy
1 
Fozilbek Otabek о
g 7/. K o 'rsatilg an asar, 30-bet.
20 ‘zR M D A , 1-jam g‘arm a, 3 1 -ro ‘yxat, 91-ish, 24-varaq.
259
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

aholidan istagan odamni 3 kungacha qamab qo'yish, yoxud muho- 
faza holatidagi joyda 2 haftaga qadar hibsda saqlash huquqim bergan 
edi. Pristavga bu kamlik qilganday, u musulmonlaming ro'za hayitini 
1903 yil 29 dekabrga belgilanishini buyurib, agar qozi buyruqni 
bajarmasa 9 kunga qamalishini aytdi. Pristav xotini va iti bilan 
machit hovlisiga kirib namozxonlarga shunday degan: «Agar 
kimningdir podasida kasal qo‘y bo'lsa, uni davolashadi, u tuzalmasa 
so'yishadi. Sizlar ham mening qo'ylarimsiz, oralaringizda tirraqilar 
ham bor. Ulami o ‘zim davolayman, tuzalishmasa so'yiladi»1.
Boshqa bir pristav - Andijon tumani Bozorqo‘rg‘on jabhasi 
pristavi kapitan Brjeziskiy esa undan ham o ‘tib tushdi, y a’ni 
«Nizom»da belgilangan mingboshi - volost boshqamvchilari va 
qishloq oqsoqollarining huquqlarini bekor qildi. Oqsoqol mulla 
Farmon To'raqulovning e ’tiroziga javoban uning yuziga shapaloq 
tortdi. Brjeziskiy o ‘z bo sh lig ig a y o ilag an raportida oqsoqolni 
urganini tan olib, bunday deb yozgan: «Agar urmasang, demak, 
sen hokimiyat emassan, demak, sen qo'rqinchli emassan, demak, 
men boshimni dangal k o ia rib bahslashishim, baqirib-chaqirishim 
mumkin, huquqimni talab qilib chiqishim mumkin. Tuzemeslaming 
mantiqi shunaqa. Ular muruvvatingdan taltayib ketishadi. Bizning 
ko'ngilchanligimizda ular kuch-qudratni emas, balki zaiflikni 
ko‘rishadi. Boshqaruvdagi q attiqqoilik Yevropaning madaniy dunyo 
tajribasi asosida tanqid qilinayotgan b o isa , bizning yarim yovvoyi 
Osiyodagi mulkimizda q attiqqoilik aksincha kerakdir. Umumdavlat 
manfaati y o ‘lida bu zarurdir. Mening ma'muriyatdagi xizmatim 
davomida chiqargan xulosam shudir. Qishloq oqsoqoli T oiaqulovni 
haqoratlaganim masalasiga kelsak men bu tuzemesning surbetligi 
tufayli urganimni tan olaman»2.
Rus m a'm uriyatining eng quyi b o 'g 'in i jabha pristavlari ana 
shunday beboshlik qilganini qayd etgan holda, ularning boshliqlari- 
tumanboshilar va gubernatorlaming xalqqa nisbatan qanday zo'ra- 
vonlik qilgani haqida gapirmasa ham b o iad i. Bu holatni yuksak 
lavozimdagi rus amaldorlari e ’tirof etishgani diqqatga sazovordir. 
Senator graf K.K.Palen Turkiston tumanboshilarini o ‘zbek xonlik- 
laridagi «beklaming xuddi o ‘zginalaridir»3, deb atagani bejiz emas. 
Ular qo‘l ostidagi xalqdan istagan kishiga jarim a solishlari va 7 
kungacha qamab qo'yishlari mumkin b o igan.
1