Ozbekiston respublikasi oliy va

T a ’r if .
Ikki sonning yig'indisini topish amaliga qo'shish deb ataladi.
Natural sonlarni qo'shish yana quyidagicha usul bilan tushuntirilishi 
mumkin.
1, 
2, 3, 4, 5, 
6
, 7, 
8
, 9, 10, 11, ... natural sonlar to ‘ plamini 
doskaga yozib, unda 4 soni belgilanadi, so'ngra ana shu 4 sonidan 
unga qarab 
6
ta son sanaladi, natijada 10 soni hosil bo'ladi. Demak,
89

---

4 + 6 = 10 b o ‘ lar ekan. 6+4 =10 boMishini ham yu qoridagidek 
tushuntirish mumkin. 1, 2, 3. 4, 5, 
6
, 7, 
8
, 9, 10, I I ... natural sonlar 
to ‘ plamida 
6
sonini belgilab, undan o ‘ ngga qarab 4 ta son sanaladi, 
natijada 
10
soni hosil bo'ladi, demak, bundan quyidagi xulosa kelib 
chiqadi 
a + b = b + a. 
Bu tenglikdan qo'shish amaliga nisbatan 
quyidagi qoidani ifoda qilish mumkin.
Qoida. Qo ‘shuvchilarning о 4mi almashgani bilan yig‘indining qiymati
о ‘zgarmaycii, y a ’m a + b = b + a.
Biz qo'shiluvchilar sonini uchta olganimizda ham yuqoridagi qoida 
o'rinli bo'lib, (tf+
6
)+ c = (tf+ c
)+6
tenglik hosil bo‘ ladi, bu esa q o ‘ shish 
amaliga nisbatan guruhlash qoidasim ifodalaydi.
Endi natural sonlarni ayirish qaraladi. Natural sonlarda ayirish 
amalini o'rgatish uchun quyidagidek masalalarni qarash mumkin. 
Taqsimchada 20 dona konfet bor edi. Fozil shu konfetdan 
6
donasini 
yeb q o ‘ ydi. Tarelkada necha dona konfet qoldi? Bu masalani yechish 
uchun shunday nom a’ lum x sonini topish kerakki, bunda 
6
+
x 
—
20 
tenglik o ‘ rinli b o‘ lishi kerak. Bu hosil qilingan tenglikni o'qiydigan 
bo'lsak, birinchi q o ‘ shiluvchi va yig‘ indi ma’ lum b o ‘ lib, ikkinchi 
qo‘ shiluvchi esa noma’ lumdir.
Qoida. Q o‘shiluvchilardan biri vayig‘indi malum bo'lganda ikkinchi 
q o ‘shiluvchi noma’lum sonni topish amaliga ayirish deb ataladi.
x 
=
20 — 
6
. 
jr = 14.
Agar umumiy holda 
a 
+
x 
=
b 
desak, bundan 
x — b 
— 
a 
hosil 
bo'ladi. Bunda x — ayirma, 
b 
—
kamayuvchi, 
a 
—
ayiriluvchi deb 
yuritiladi.
Ayirish amalini o'quvchilarga yana quyidagicha tushuntirish mumkin. 
Masalan, 20 sonidan 
6
sonini ayirish kerak boMsin. Buning uchun 1, 2,
3, 4, 5, 
6
, 7, 
8
, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21 ... 
natural sonlar qatorini doskaga yozib, 
20
son belgilanadi va undan 
chapga qarab oltita son belgilaymiz, natijada 14 soni hosil b o‘ ladi, bu 
degan solz 20 — 
6
= 14 deganidir deb o'quvchilarga tushuntiramiz. Bu 
yerda 20 soni kamayuvchi, 
6
soni ayiriluvchi, 14 soni esa ayirma deb 
ataladi.
Masala. 5 ta tokchaning har biriga 16 ta donadan kitob terilgan bo‘lsa, 
hammasi boMib qancha kitob terilgan?
Bu masalani yechish uchun qo‘shish amalidan quyidagicha foydalaniladi: 
16+16+16+16+16=80 yoki bu tenglikni 16*5—80 ko‘rmishda ham yozish 
mumkin: bunda javoblarning bir xil bo'Iganligini o'qituvchi o‘quvchilarga