Qovoqdosh sabzavotlar
Bu guruhga kiruvchi sabzavotlarni poliz ekinlari deb ham atashadi. Poliz
ekinlari O‘zbekistonning tuproq-iqlim sharoiti qulay bo‘lganligi uchun qadimdan
Markaziy Osiyo xalqlarining eng muhim va sevimli mahsuloti bo‘lib kelgan.
29
Qovoqdosh sabzavotlar guruhiga bodring, tarvuz, qovun, qovoq, kabachki va
patissonlarni kiritish mumkin.
Bodring. Bodring keng tarqalgan sabzavot ekini hisoblanadi. Bodringning
pishmagan barra mevalari yangiligicha, tuzlangan, konservalangan holda iste’mol
qilinadi. Bodringdagi hazm bo‘ladigan kletchatka va pektin moddalari modda
almashinuviga va ovqatning yaxshiroq hazm bo‘lishiga yordam beradi. Bodring
tarkibida suv miqdori ko‘p – 95-96 foizni, qolgan 4-5 foizni esa quruq moddalar
tashkil etadi. Quruq moddalar qand, kam miqdorda oqsil, yog‘lar hamda kletchatka
va kul moddalaridan tashkil topgan.
O‘zbekistonda rayonlashtirilgan va ko‘p ekiladigan navlariga Hosildor,
Ranniy-645, Parad-176, Pervenets Uzbekistana, Konkurent, Marg‘ilon-822 kabi
navlarini kiritish mumkin. Issiqxonalarda eti sersuv va mayin, urug‘ kamerasi
kichikroq, to‘q-yashil rangli uzunchoq bodring navi (25-40 sm) etishtiriladi. Ular
asosan salat va okroshka tayyorlashda ishlatiladi.
Iste’molga mo‘ljallangan barra bodringlar GOST 1726-85 standarti talabiga
javob berishi kerak. Bu standart talabi bo‘yicha uzilgan bodringlar yangi, butun,
shakli, to‘g‘ri, sog‘lom, toza, mexanik jarohatlanmagan, boldoqli yoki boldoqsiz,
shakli va rangi bo‘yicha aynan shu botanik navga mos bo‘lishi kerak.
Bodringlar uchun muhim ko‘rsatkichlardan biri ichki tuzilishi hisoblanadi.
Bunda bodringning etiga va urug‘iga alohida e’tibor beriladi. Bodringning eti zich,
sersuv, urug‘i esa yaxshi etilmagan, sersuv, qobiqsiz bo‘lishi kerak. Bodringlarning
ta’mi va hidi esa aynan shu botanik navga xos, begona ta’mlarsiz va hidlarsiz bo‘lishi
kerak.
Bodringlar uchun muhim ko‘rsatkichlardan yana biri ularning uzunligi va katta
ko‘ndalang kesimining diametri hisoblanadi. YUqorida qayd etilgan standartga
binoan bodringlar uzunligi bo‘yicha birinchi va ikkinchi guruhlarga bo‘linadi.
Birinchi guruhga kiritiladigan bodringlar uchun uzunligi 11 sm dan, ikkinchi
guruhlari uchun esa 14 sm dan katta bo‘lmasligi kerakligi ko‘rsatib o‘tilgan. Standart
talabi bo‘yicha har ikalla guruhga kiritiladigan bodringlarda eng katta ko‘ndalang
kesimining diametri 5,5 sm dan ortiq bo‘lmasligi kerak.
Standart talabi bo‘yicha barra holda iste’molga mo‘ljallangan bodringlarning
sifatini baholashda ma’lum bir chetlanishlarga ham ruxsat etiladi. YUqorida qayd
etilgan standart talabi bo‘yicha tekshirilayotgan bodringlar massasida uzunligi
bo‘yicha 3 sm dan ortiq chetlanishga ega bo‘lmagan bodringlar miqdori 10 % gacha,
ezilmasdan engil jarohat olgan, qobig‘i sal shilingan, ozroq so‘ligansimon bodringlar
miqdori ham 10 % gacha bo‘lishiga ruxsat etiladi. Savdo tarmoqlarida chirigan,
yumshab-ezilgan, so‘ligan, sarg‘ayib ketgan, burishib qolgan bodringlarning sotilishi
ta’qiqlanadi. SHuningdek, issiqxonalarda etishtirilgan bodringlarda ularga yopishib
qolgan tuproqlar bo‘lmasligi kerak, tabiiy sharoitlarda etishtirilgan bodringlarda esa
0,5 % gacha tuproq bo‘lishiga ruxsat etiladi.
Tarvuz. Tarvuz keng tarqalgan poliz ekinidir. Tarvuz navlari qaysi sohada
ishlatilishiga qarab asosan ikki guruhga bo‘linadi: xo‘raki va sukatbop. Xo‘raki
navlarining tarkibida fruktozadan iborat qand (8-12 %), organik kislotalar, mineral
tuzlar, vitaminlar (S, V
1
, V
2
) va karotinlar bor. Asosan eti qizil, shirin tarvuzlar
iste’mol qilinadi.
30
Tarvuz navlari pishish muddatiga qarab ertapishar, o‘rtapishar va kechpishar
navlarga bo‘linadi. O‘zbekistonda ekiladigan ertapishar tarvuz navlariga
O‘zbekiston-452, Mozaichniy, Mahalliy chinni tarvuz, o‘rtapishar navlariga
Mramorniy, Astraxanskiy, Korol, Kuba-92, Samarqand oqtarvuzi, kechpishar
navlariga esa Qo‘ziboy-30, Haitqora, Guliston kabi navlarini kiritish mumkin.
Sukatbop tarvuz navlarining po‘chog‘i qalin bo‘lib, undan sukatlar tayyorlanadi.
Xo‘raki tarvuzlar sifat ko‘rsatkichlar bo‘yicha GOST 7177-87 standarti
talabiga javob berishi kerak. Bu standartga asosan tarvuzlarning sifat ekspertizasini
o‘tkazishda ularning tashqi ko‘rinishi, hidi va ta’mi, pishib etilganligi, eng katta
ko‘ndalang kesimining diametri, jarohatlanganlik darajasi kabi ko‘rsatkichlariga
alohida e’tibor beriladi.
Standart talabi bo‘yicha tarvuzlarning tashqi ko‘rinishi umumlashgan
ko‘rsatkich bo‘lib, tarvuzning butunligi, yangiligi, tozaligi, sog‘lomligi, shakli, rangi
va po‘chog‘ining yaltiroqligi bo‘yicha aynan shu botanik navga xosligi kabi
ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladi.
Tarvuzlarning hidi va ta’mi o‘ziga xos, begona hidlarsiz va ta’mlarsiz bo‘lishi
kerak.
Tarvuzlar uchun pishib etilganlik ko‘rsatkichi ham eng muhim hisoblanadi.
Tarvuzlar kesib ko‘rilganda bo‘shliq bo‘lmasligi, eti esa yaxshi etilib pishgan, shirali,
sersuv, rangi va urug‘lari aynan shu pomologik navga hos bo‘lishi kerak.
Tarvuzlarning katta-kichikligi ham ularning sifatini baholashda aniqlanadigan
asosiy ko‘rsatkichlardan hisoblanadi. Mazkur standart talabi bo‘yicha tarvuzlarning
erta pishar va o‘rta pishar navlarida eng katta ko‘ndalang kesimining diametri 13 sm
dan, kechpishar navlarida esa 17 sm dan kam bo‘lmasligi kerak.
SHuningdek, standart talabi bo‘yicha tarvuzlarni yuklash jarayonida bosilib
engil jarohat olgan tarvuzlar bo‘lishiga ruxsat etilmaydi. Savdo shaxobchalariga
keltirilib iste’molchilarga sotilayotgan tarvuzlarda esa engil urilgan tarvuzlar miqdori
chegaralanmaydi.
Standart talabi bo‘yicha ezilgan, yorilgan, bo‘shashib qolgan, xom, yoki o‘ta
pishib ketgan, kasallangan, zararkunandalar bilan zararlangan, chirigan tarvuzlar
sotishga ruxsat etilmaydi.
Qovun. Qovun ham tarvuz singari keng tarqalgan poliz ekinidir. Ularning
biokimyoviy tarkibi ham tarvuzlarning biokimyoviy tarkibiga o‘xshaydi. Qovunning
mazasi va ayniqsa hidi xushbo‘y, juda yoqimli bo‘ladi. Ular yangi uzilgan holida,
quritib iste’mol qilinadi. SHuningdek, qovunlardan sifatli sukatlar va murabbolar
ham tayyorlash mumkin.
Qovun navlarining shakli dumaloq, uzunchoq, yapasqi; o‘lchami mayda,
o‘rtacha, yirik; po‘chog‘ining tuzilishi silliq, to‘rsimon, qirrali; etining tuzilishi
qarsillama, qumoq va sertola bo‘lishi mumkin.
Qovun navlari etilish muddatiga qarab handalaklar, yozgi, kuzgi va qishki
qovun navlariga bo‘linadi. O‘zbekistonda ekiladigan handalaklarga Ko‘kcha
handalak, Mahalliy sariq handalak, Bo‘rikalla, Ko‘k kallapo‘sh navlari, yozgi
navlariga Oqqovun-557, Oqnovvot, Aravakash-1219, Ko‘kcha-588, kuzgilariga
Sayili, Qo‘ybosh, Umrboqi; Qishki navlariga esa yashil Gulobi, Mahalliy qoraqand,
Qo‘ybosh kabi navlari kiradi. Qovunning pishib etilganligini ko‘rsatadigan asosiy
31
alomatlari ularning po‘chog‘ining rangining o‘zgarishi va hushbo‘y hid paydo
bo‘lishi hisoblanadi.
Qovunlar sifati ko‘rsatkichi bo‘yicha GOST 7178-85 standarti talabiga javob
berishi kerak. Bu standartga asosan qovunlarning sifat ekspertizasini o‘tkazishda
ularning tashqi ko‘rinishi, hidi va ta’mi, pishib etilganligi, eng katta ko‘ndalang
kesimining diametri, jarohatlanganlik darajasi kabi ko‘rsatkichlariga alohida e’tibor
beriladi.
Standart talabi bo‘yicha qovunlarning tashqi ko‘rinishi umumlashgan
ko‘rsatkich bo‘lib, qovunning butunligi, tozaligi, sog‘lomligi, ortiqcha namlikka ega
emasligi, shakli va rangi, boldoqli yoki boldoqsiz ekanligi kabi ko‘rsatkichlarni o‘z
ichiga oladi.
Qovunlarning hidi va ta’mi o‘ziga xos, yoqimli, begona hidlarsiz va ta’mlarsiz
bo‘lishi kerak.
Qovunlar uchun ham pishib etilganlik ko‘rsatkichi eng muhim hisoblanadi.
SHu sababli bu ko‘rsatkich ham standart talabi bo‘yicha aniqlanishi zarur bo‘lgan
ko‘rsatichdir. Ertapishar va o‘rtapishar qovun navlarining po‘chog‘i va eti har xil
rangi, qalinligi, zichligi aynan shu navga xos, urug‘ kamerasi etilgan va oson
ajraladigan urug‘lardan iborat bo‘lishi kerak. Kuzgi, qishgi qovun navlarining
pustlog‘i va eti esa zich, kamerasi esa yaxshi etilib pishmagan, eti mustahkam
o‘rnashib turgan urug‘lardan iborat bo‘lishi kerak.
Qovunlarning katta-kichikligi ham ularning sifatiga ma’lum darajada ta’sir
ko‘rsatadi. SHu sababli bu ko‘rsatkich ham standart talabi bo‘yicha aniqlanishi zarur
bo‘lgan ko‘rsatkichdir. Ertapishar qovun navlarining eng katta ko‘ndalang kesimining
diametri 10 sm dan, dumaloq va ovalsimon shaklidagi kechpishar navlarida esa eng
katta kesimining diametri 10 smdan kam bo‘lmasligi kerak. Standart talabi bo‘yicha
qovunlarning sifatini baholashda ma’lum bir chetlanishlarga ham ruxsat etiladi.
Mazkur standart talabi bo‘yicha tekshirilayotgan qovunlar massasida bosilish
natijasida engil jarohat olgan va o‘lchamlari bo‘yicha 1sm dan ortiq chetlanishga ega
bo‘lmagan qovunlar miqdori 5,0 % gacha bo‘lishiga ruxsat etiladi. SHuningdek,
ezilgan, yorilgan, qisilib bo‘shashib qolgan qovunlar bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |