O‘zbekiston respublikasi oliy va

Subtropik mevalar 
 
Suyutropik  mevalarga  sitruslar  (apelsin,  mandarin,  limon,  greyfurut),  anor, 
xurma,  anjir  va  boshqalar  kiradi.  Respublikamizda  etishtiriladigan  asosiy  subtropik 
mevalar  anor,  xurma,  anjir  va  limon  (issiqxonalarda  etishtiriladi)  xisoblanadi.  Bu 
mevalar bir guruxga kiritilsada kimyoviy tarkibi, shifobaxshlik xususiyatlari va sifat 
ekspertizasini o‘tkazish uslublari bo‘yicha ma’lum darajada bir-biridan farq qiladi. 
 
Anor. Anorning mevasi yirik (diametri 12 sm gacha), sharsimon, po‘sti oqish 
(oqpo‘st)  yoki  qizg‘ish  (qizil    po‘st)  bo‘ladi.  Ichida  meva  xonalarga  bo‘lingan, 
xonalarda  ta’mi  nordon-shirin,  rangi  qizil  yoki  pushti  sersharbat  etga  o‘ralgan 
urug‘lar bor. Anor mevalari bir donasining og‘irligiga qarab katta (400 g dan ortiq), 
o‘rtacha  kattalikda  (300-400  g)  va  kichik  (300  g  dan  kamroq)  bo‘ladi.  Anorlar 
tarkibidagi  kislotalar  miqdoriga  qarab  shirin,  nordon-shirin  va  nordon  guruxlariga 
bo‘linadi.  SHirin  anorlar  etida  qand  miqdori  15-19  foiz  miqdorida  bo‘ladi.  Anor 
tarkibida  vitaminlar  va  xilma-xil  mineral  elementlar  mavjudligi  uchun  xam 
shifobaxshlik xususiyatiga egadir. 
 
Muallifning  Surxondaryo  viloyatining  Dashnobod,  Bandixon  va  Farg‘ona 
vodiysi  Quva  tumanining  «Anor»  xo‘jaliklarida  etishtirilgan  anorlarning  Qozoqi  va 
Qizil anor navlari bo‘yicha o‘tkazilgan ko‘p yillik tadqiqot natijalari shundan dalolat 
beradiki,  anor  mevasi  makro-  va  mikro  elementlarga  boyligi  bilan  aloxida  diqqatga 
sazovordir. Anor mevasi tarkibida kaliy, natriy, kalsiy, magniy kabi makroelementlar 
va  rux,  temir,  marganets,  nikel  kabi  mikroelementlar  borligi  aniqlangan.  Anor 
sharbati  tarkibida  boshqa  sitrus  mevalaridagiga  nisbatan  S,  V
1
  va  R  vitaminlarining 
miqdori  kamroq  bo‘lsada,  bu  mevalar  xam  inson  organizmi  uchun  fiziologik  faol 
moddalarning  muxim  manbai  bo‘lib  xizmat  qilishi  tadqiqot  natijalari  asosida 
isbotlangan. 
 
Anorning sifati GOST 27573-87 nomerli standart talabiga javob berishi kerak. 
Bu standart talabi bo‘yicha anor mevalari sifat darajasiga qarab birinchi va ikkinchi 
tovar navlariga bo‘linadi. 
 
Xar  ikkala  navga  kiritiladigan  mevalar  yangi,  butun,  etilib  pishgan,  sog‘lom, 
toza,  ortiqcha  namliklarsiz,  ombor  zararkunandlari  bilan  zararlanmagan,  shakli  va 
rangi bo‘yicha aynan shu pomologik navga xos bo‘lishi kerak. Ikkinchi tovar navida 
esa  shakli  va  rangi  bo‘yicha  shu  pomologik  navga  xos  bo‘lmagan  mevalar  xam 

---

 
20 
bo‘lishiga  ruxsat  etiladi.  Mevalar  ta’mi  va  xidi  bo‘yicha  esa  o‘ziga  xos,  begona 
ta’mlarsiz va xidlarsiz bo‘lishi kerak. 
 
Anor mevalarining sifatini baxolashda aniqlanadigan asosiy ko‘rsatkichlardan 
biri  meva  ko‘ndalang  kesimining  diametri  xisoblanadi.  Bu  ko‘rsatkich  iste’molga 
mo‘ljallangan  mevalarning  birinchi  navida  75,0  mm  dan,  ikkinchi  navida  esa  60,0 
mm dan kam bo‘lmasligi standartlarda ko‘rsatib qo‘yilgan. 
 
Anor mevasida uchraydigan asosiy nuqsonlardan biri quyosh nuri ta’sirida anor 
po‘stlog‘ida qora doqlarning paydo bo‘lib qolishi hisoblanadi. SHu sababli mevalarda 
ma’lum  darajada  bu  nuqsonning  bo‘lishiga  ruxsat  etiladi.  Anorning  birinchi  tovar 
navida  anor  yuzasining  1/8  qismidan  katta  bo‘lmagan,  ikkinchi  navida  esa  1/4 
qismida katta bo‘lmagan qora dog‘ga ega bo‘lgan mevalar bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi. 
Anorning  sifat  ekspertizasini  o‘tkazishda  aniqlanadigan  yana  bir  ko‘rsatkich  anor 
po‘stlog‘ining  mexanik  shikastlanganlik  darajasi  hisoblanadi.  Birinchi  navli  anor 
mevasida  po‘stlog‘i  urilib  shikastlangan  mevalar  bo‘lmasligi  kerak,  ikkinchi 
navlarida esa yuzasi anor mevasi yuzasining 1/4 qismidan katta bo‘lmagan jarohatli 
mevalar  bo‘lishiga  ruxsat  etiladi.  SHuningdek,  anorning  ikkala  tovar  navida  ham 
mexanik  jarohatlari  bitgan  mevalar  miqdori  chegaralanmaydi.  Lekin,  standart  talabi 
bo‘yicha  anorning  har  ikkala  tovar  navida  ham  chirigan,  ezilib  qolgan,  pishmagan, 
qishloq  xo‘jalik  zararkunandalari  bilan  zararlangan  mevalar  bo‘lishiga  yo‘l 
qo‘yilmaydi. 
 
Xurmo. Xurmo mevasi yassi, sharsimon, sirti silliq, po‘sti zarg‘aldoq-sariqdan 
to‘q-qizil  ranggacha  bo‘ladi.  Xurmoning  sifati  RSTUz  854-98  nomerli  standart 
talabiga  javob  berishi  kerak.  Bu  standart  talabi  bo‘yicha  xurmo  mevasi  birinchi  va 
ikkinchi tovar navlariga bo‘linadi. 
 
Har  ikkala  tovar  naviga  kiritiladigan  mevalar  yangi,  butun,  toza,  sog‘lom, 
qishloq  xo‘jalik  zararkunandalari  bilan  zararlanmagan,  mexanik  jarohatlanmagan, 
shakli va rangi bo‘yicha shu pomologik navga xos bo‘lishi kerak. Ta’mi va hidi esa 
yoqimli, o‘ziga xos, begona ta’mlarsiz va hidlarsiz bo‘lishi kerak. 
 
Xurmo  mevalari  uchun  ham  asosiy  ko‘rsatkichlardan  biri  meva  ko‘ndalang 
kesimining  diametri  hisoblanadi.  Bu  ko‘rsatkich  birinchi  navga  kiritiladigan 
mevalarda 60  mm  dan  kam  bo‘lmasligi  kerak.  Ikkinchi navga  kiritiladigan  mevalar 
uchun esa bu ko‘rsatkich me’yorlashtirilmaydi. 
 
Anor  mevasidagi  singari  xurmo  mevasida  ham  quyosh  nuri  ta’sirida  qora 
dog‘lar paydo bo‘lishi mumkin. Standart talabi bo‘yicha birinchi navga kiritiladigan 
xurmo  mevalarida  qora  dog‘lar  bo‘lmasligi  kerak,  ikkinchi  navlarida  esa  xurmo 
yuzasining  1/8  qismidan  katta  bo‘lmagan  qora  dog‘li  mevalar  bo‘lishiga  yo‘l 
qo‘yiladi.  Xurmo  mevalari  mexanik  ta’sirga  chidamsiz,  nozik  meva  bo‘lganligi 
sababli  har  ikala  tovar  navida  ham  po‘stlog‘i  shikastlanib  qolgan  jarohatli  mevalar 
bo‘lishiga  yo‘l  qo‘yilmaydi.  SHuningdek,  xurmoning  ikkala  tovar  navida  ham 
chirigan, ezilgan va pishmagan ko‘m-ko‘k mevalar bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi.