O’zbekiston respublikasi oliy va urta maxsus ta’lim vazirligi

2.Tashqi iqtisodiy faoliyatda vositachilik operatsiyalari va ularning tasnifi. 

 

Xalqaro  savdodagi  bitimlarning  juda  ko‘p  miqdori  vositachilik  ishini  olib 

borayotgan  korxonalar  yordamida  amalga  oshiriladi.  Bu  bo‘limda  savdo-

vositachilik  operatsiyalarining  asosiy  turlari,  ularni  amalga  oshirishning 

mexanizmi  yoritib  beriladi,  ularning  o‘ziga  xosligi  ochib  beriladi.  Savdo-

vositachilik  operatsiyalari  deganda,  ishlab  chiqaruvchi  va  iste‘molchining 

topshirig‘i bilan ular bog‘liq bo‘lmagan, ular orasidagi bitim yoki maxsus topshiriq 

asosida  ish  ko‘ruvchi  savdo  vositachisi  tomonidan  bajariladigan  oldi-sotdi 

operatsiyalariga  aytiladi.  Iqtisodiy  ma‘nodagi  savdo  vositachiligi-ancha  keng 

tushuncha  bo‘lib,  asosan  chet  el  kontragentini  izlash,  bitimlarni  tayyorlash  va 

bajarish,  tomonlarni  kreditlash  va  xaridorga  tovarga  to‘lash  uchun  kafolat  berish, 

tansport  va  operatsiyalarni  amalga  oshirish  va  tovarlarni  tashishda  tovarlarni 

sug‘urta qilish, bojxona rasmiyatchiliklarini bajarish, tovarlarni chet el bozorlariga 

yuritish  uchun  reklama  va  boshqa  tadbirlar  o‘tkazish,  texnik  xizmat  ko‘rsatish  va 

boshqa operatsiyalarni o‘tkazishlarni o‘z ichiga oladi.  

Vositachini jalb etish: 

–  tovar  sotish  tezligini  oshirish  va  kapital  aylanishini  tezlashtirish  hisobiga 

foydani ko‘paytirish;  

---

-  bevosita  kon‘yunkturani  yaxshilash  davrida  xorij  bozorida  tovarni  sotish 

hisobiga  foydani  oshirish,  chunki  vositachilar  oxirgi  iste‘molchilar  bilan  birga 

talabning har qanday o‘zgarishiga sezgirlik bilan javob beradi; 

-  mahsulot  birligiga  qaratilgan  chiqimlarni  kamaytirish  hisobiga  foydani 

ko‘paytirishni o‘z ichiga oladi.  

Vositachilik operatsiyalari savdo va fuqarolik huquqiy me‘yorlari bilan tartibga 

solinadi.  Masalan,  O‘zbekiston  Respublikasi  ―Fuqarolik  kodeksi‖  ikki  turdagi 

vakillikni  (bir  shaxsning  ikkinchi  shaxs  o‘rniga  ma‘lum  yuridik  harakat  qilish 

uchun  vakil  qilinishi)  ko‘zda  tutadi.  O‘zbek  korxonalari  xorijiy  vositachilarga 

murojaat  qilishda  shartnoma  shartnomalaridagi  xususiy  huquq  me‘yorlari  yoki 

xalqaro  xususiy  huquq  me‘yorlari  o‘zbek  korxonalarining  eksport-import 

operatsiyalariga to‘g‘ri kelishi yoki kelmasligiga qaraydi.  

Tashqi  savdodagi  vositachilarni  o‘zlariga  berilgan  vakolatlaridan  foydalanish 

usuli  va  bozordagi  o‘rniga  qarab  tasnif  qilish  mumkin.  Vositachining  huquq  va 

majburiyatlari ularning vakolat beruvchilar bilan shartnomasida belgilanadi. Bunda 

vositachi  uchinchi  shaxs  bilan  bitim  imzolay  oladimi,  kimning  hisobidan  va 

kimning nomidan u bu ishni qila oladi kabi savollar hal qilinadi.  

SHuning uchun vositachilarni to‘rt asosiy guruhga bo‘lish mumkin: 



   uchinchi shaxslar bilan bitim tuzish huquqiga ega bo‘lmagan vositachilar 

(agent vakil, broker, dallollar); 



 

o‘z  nomidan,  lekin  vakil  qilingan  shaxs  hisobidan  uchinchi  shaxs  bilan 

bitim imzolaydigan vositachilar (komissionerlar, konsignatorlar);  



   vakil  qilgan  shaxs  nomidan  va  hisobidan  uchinchi  shaxs  bilan  bitim 

imzolaydigan vositachilar (vakil agentlar, savdo agentlari); 



  o‘z  nomi  va  o‘z  hisobidan  uchinchi  shaxs  bilan  bitim  imzolaydigan 

vositachilar  (savdogarlar,  distribyutorlar,  dilerlar).  Agent,  vakil  faqat  ma‘lum 

bozorda tovarlarni kelishilgan baho bo‘yicha printsipial (vakil qilingan shaxsni) 

ning manfaatini himoya qiladi. U na o‘zi va na printsipial nomidan agent tovar 

uchun shartnoma imzolash huquqini olmaydi.  

Agent-vakillikka  katta  firmalar  yoki  ishbilarmonlar  doiralarda  yetarli  darajada 

yuqori  o‘rinni  egallaydigan  jismoniy  shaxslar  jalb  etiladi.  Agar  shu  agent 

yordamida  shartnoma  imzolansa  unga  2-5%  miqdorida  mukofat  to‘lanadi,  bitim 

summasi  katta  bo‘lganda  esa  bu  summa  katta  miqdorni  tashqil  etib,  agentning 

qilgan xarajatlaridan ancha yuqori bo‘ladi. Ammo printsipial bu bitimga kelajakda 

shu xarid bilan agent-vakilning qatnashuvisiz bitim tuzish maqsadida rozi bo‘ladi.  

Brokerlik  operatsiyalari  –  aniq  belgilangan  tovar  yoki  operatsiyalar  bo‘yicha 

ishlaydigan mutaxassis vositachi-brokerlar tomonidan amalga oshiriladi.  

Brokerlar  –  tovarlarni  sotish  va  sotib  olish  bo‘yicha  harakat  hiluvchi  shaxslar 

bo‘lib,  o‘zlari  shartnoma  tomonida  ham  sotuvchi  ham  xaridor  bo‘lib  ishtirok 

etmaydi.  Ularning  vazifasi  sotuvchi  uchun  xaridorni  topish  va  ular  orasida 

shartnoma  tuzilishida  yordam  berishdir.  Tovarlar  bo‘yicha  ishlovchi  brokerlarga 

misol  –  Angliyadagi  yog‘och  mahsulotlari  bo‘yicha  brokerlardir.  Angliyadagi 

yog‘och mahsulotlari bo‘yicha operatsiyalarning deyarli hammasi brokerlar orqali 

amalga oshiriladi.  

---

Operatsiyalar  bo‘yicha  ishlaydigan  brokerlar  bular  birja  brokerlaridir.  Broker 

ishini shu tarzda sxematik tarzda tasvirlash mumkin. 

Komission  operatsiyalarida  komitent  va  komissioner  kontragentlar  bo‘ladi. 

Buning  mohiyati  shundaki,  komitent  komissionerga  komissioner  qoshida,  ammo 

komitent  hisobidan  uchinchi  kontragent  bilan  oldi-sotdi  operatsiyasini  amalga 

oshirishni topshiradi.  

Distribyutorlar  o‘z  nomi  va  o‘z  hisobidan  tovar  sotish  bilan  shug‘ullanadi, 

ularni  o‘zi  tovarlarning  buzilish  yoki  yo‘qolishi,  hamda  xaridorlarning  to‘lovga 

qobiliyatsizligi natijasida vujudga keladigan tavakkallarni o‘z bo‘yinlariga oladi. 

Distribyutorlik  agentlik  bitimlar  printsipial  uchun  shunisi  bilan  qiziqki,  ular 

unga  yangi  bozorlarga  chiqish  imkonini  beradi,  bir  necha  yillar  davomida  uning 

tovari reklamasini bu bozorlarda bo‘lishini ta‘minlaydi, o‘z sotish tarmoqlari yoki 

ularni yaratish uchun mablag‘i bo‘lgan firmalar bilan tuziladi, tovar yetkazib berish 

uchun  oldi-sotdi  shartnomalari  bilan  bo‘ladi,  konsignatsiya  shartnomalaridan  farq 

qilib,  tovarni  yetkazib  bergandan  so‘ng  tezda  tovar  uchun  to‘lovni  olinishini 

kafolatlaydi  (agar  tovar  kreditga  yetkazib  berilayotgan  bo‘lmasa),  begona 

mamlakat  xududida  tovarning  shikastlanishi  yoki  yo‘qotilishi  bilan  bog‘liq 

xarajatlarning  bo‘lishini  istisno  qiladi,  chunki  uni  sotib  olgach  distribyutor  uning 

egasi bo‘ladi. 

Sotishning  katta  va  doimiy  hajmlarida  agent  bosh  agent  deb  ataladi.  Bo‘lak 

aholi  punktlariga  xizmat  ko‘rsatuvchi  dilerlar  va  ma‘lum  regionlarda  ishlovchi 

subagentlardan  iborat  o‘z  sotish  tarmog‘ini  tashqil  etadi.  Agentning  mukofati 

tovarni  printsipialdan  sotib  olgandagi  baho  bilan  uni  qayta  sotishdagi  bahosi 

orasidagi  farq  bo‘ladi.  Bozordagi  o‘rniga  ko‘ra  vositachi-agentlar  ―birinchi  qo‘l‖ 

huquqiga  ega  bo‘lgan  oddiy  agentlarga  va  monopol  yoki  eksklyuziv  (maxsus) 

agentlarga  bo‘linadi.  Oddiy  agentlik  to‘g‘risidagi  bitim  vositachiga  kelishilgan 

hududda printsipial tovarlarning ma‘lum ro‘yxatini sotish va undan foyda olishdir. 

Bunday  bitim  mustaqil  yoki  boshqa  agentlar  yordamida  xuddi  shu  bozorga  oddiy 

agentga  qandaydir  mukofot  yoki  to‘lov  to‘lamay  chiqa  oladigan  printsipialning 

huquqlarini  cheklamaydi.  Agentlik  bitimida  printsipialning  mustaqil  yoki  boshqa 

vositachilar  orqali  shu  bozorda  manfaatliroq  tijorat  shartlarida  sotmasligi 

to‘g‘risidagi majburiyati ham yoziladi. Oddiy agentlik bitimi vositachiga bozordagi 

barqaror mavqe kafolatini bermaydi, printsipial esa agentning faol ishiga umid qila 

olmaydi. Shuning uchun ham oddiy agentlik shartnomalari odatda eksportchi yangi 

bozorga chiqayotganda qisqa muddatga (bir yilgacha), ba‘zan esa yaxshiroq sherik 

tanlab olish va qobiliyatini baholash uchun bir necha agentlar bilan ham tuziladi.