O`zbekiston respublikasi oliy va o`ta maxsus ta`lim vazirligi

Ma’naviy-axloqiy tarbiya
ReJA.
1. Odob-ahloq tarbiyasining maqsad va vazifalari.
2. I.A.Karimov asarlarida shaxsni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash.
3. Odob-ahloq tarbiyasini maktabda amalga oshirish yullari.
TAYaNCh TUShUNChALAR.
Odob, axloq, etika, moral`, odoblilik, axloqiylik, odob-axloq tarbiyasi, prezident asarlarida barkamol shaxs, mustaqillik, yangicha fikr, maktab va odob-axloq.
TeKShIRISh SAVOLLARI.
1.Odob-axloq tarbiyasining maqsad va vazifaoar nimalardan iborat.
2.I.Karimov asarlarida shasni tarbiyalashda qaday umuminsoniy n`adriyatlarni nazarda tutgan.
3.Maktabdagi odob bilan oiladagi odobningfarqi nimada.

1.Odob-ahloq tarbiyasi, milliy, ma`naviy, umuminsoniy qadriyatlar asosida amalga oshirilgandagina uning mazmuni yanada boyib boradi.Chunki milliy,umuminsoniy va ma`naviy qadriyatlar ahloqiy tarbiyaning hamma tomonlarini qamrab oladi.

Ahloq, xulq va atvor sulari arabcha suz bulib, ular uzbek tilida ham uz ma`nosida ishlatiladi. Ayrim Adabiyotlarda axloq kishilarning har bir jamiyatga xos xulq normalari majmui, deyilsa, boshqalarida esa, axloq ijtimoiy ong shaqllaridan biri, sotsial tartib-qoida bulib, bu tartib-qoida ijtimoiy haetning istisnosisiz hamma sohalarida kishilarning hatti-harakatini tartibga solish funktsiyasini bajaradi deyiladi.
Shuningek, rus tilida ishlatiladigan moral` suzi lotincha mocheya suzidan olingan bulib, u ham axloq ma`nosini bildiradi. Moral` suzining rus tilida nravstvennost` degan sinonimi bor.
Odob-odamning jamoat, el-yurt orasida uzini tutishi, boshqalar bilan qay yusinda muomala qilish, uz turmushi, maishati va bush vaqtini qanday tashkil etish, xullas, shaxsning kundalik xulq-atvoori,yurish-turishi, hatti-harakatlari qanday bulishi lozim va ma`qul ekanligixususida bahs etadi.Aniqrog`i, axloq kishining ichki olami, e`tiqodi,. Fazilatlari sifatida mavjud bulsa, odob shaxsning kuzga tashlanadigan mulozamati, xulq-atvori, muomala-munosabatlari tarzida namoen buladi.Axloq kishidan har xil holatlarda qanday yul tutish keraqligini yaxshi uylab, eng maqsadga muvofiq hararakai qilishni talab etsa, odob uz qoidalarining odat tusiga kirishini, ya`ni har qanday vaziyatda ana shu odatni nomaen qilishini taqozo qiladi. Har bir odam xususida, odatda, odatda uning faoliyatiga, qanday ish bilan shug`ullanishiga, bu faoliyati va ishi axloq talablariga, turmush qoidalariga, jumladan, davlat qonunlariga muvofiq eki xilof ekanligiga asoslanib muayan fikr yuritiladi.
Axloq ilmi yaxshilik bilan emonlik urtasidagi murakkab muammolar haqida baxs yuritib, insonning kamolatga erishish yulini eritib boradi.Ahloq talablari barchaga ta`luqli, biroq hechkimning kuratmasi, hechqanday maxsus buyruq asosida bajarilmaydigan, ixtieriy amalga oshiriladigan burch shaqliga kiradi.Axloq talablarining bajarilishi faqat ma`naviy ta`sir kursatish shaqllari doirasida yuz beradi.
Qadimgi faylasufu donishmandlar odob-axloqqa juda katta baho berib, uni jamiyatning poydevori deganlari.Shuning uchun ham jamiyat har bir a`zosining xulqi-odobiga alohida e`tibor berilishi bejiz emas.
Muqaddas Qur`oni Karimda va payg`ambarimiz Muhammad Alayhissalomning hadislarida insoniy odob-axloqning barcha qirralari uz ifodasini topgan.
Odob-axloq tarbiyasi milliy, ma`naviy, umuminsoniy qadriyatlar asosida amalga oshirilganda uning mazmuni boyib boradi. Insonning jamiyatga bulgan munosabatini shaqllantirish, salbiy illatlarga qarshi nafrat uyg`otish, ongli intizomni tarbiyalash, komil insonni voyaga etkazish kabilar axloqiy tar biyaning vazifalaridir. Axloqiy tarbiyaning yana bir insonning jamiyatga bulgan munosabatini yuqori pog`onaga kutarishdir.
Iymon va inson, suz va ish birligi, insonparvarlik-yangi qurilaetgan jamiyatning asosiy xususiyatlari bulib qoladi.Shunday ekan, jamiyat va xalq manfaati, uning baxt-saodati uchun kurashish ma`suliyatini har bir fuqaro teran his etishi va unga amal qilishi lozim.eshlarni tarbiyalashda shurocha axloq usullaridan voz kechib, sharqona va milliy odob-axloq normalari asosida ish yuritish bilan birga jamiyatga hurmat, mustaqillikni mustahkamlash, insonlarga insoniy munosabatda bulish kabi fazilatlarni singdirish taqozo etiladi. Bu vazifalarni amalga oshirish oquvchilarning jamiyatga bulgan munosabatini shaqllantirishda muhim ahamiyatga egadir.
2.Adolatli, demokratik xuquqiy jamiyat uz haq-xuquqini anglagan, yuksak ma`naviyatli, barkamol insonlar jamiyatidir.Shurolar davrida rus shovinizmi avj oldirildi, diniy va milliy qadriyatlarimiz erga urildi, kamsitildi.Odamlarimizning g`urur va iftixori bulgan jonli tariximiz qoralandi, his-tuyg`ularga kishan solindi, istiqlol uchun kurashgan peshvolarimiz qatl etildi, toptaldi.
Shuning uchun ham biz baralla ayta olamizki, erkin fuqaro, ozod shaxsni tarbiyalashning birinchi sharti, eng katta omil bu-mustaqillikdir.
Faqat mustaillik sharoitida shaxs uzini chinakamiga erkin va ozod his qila oladi. Zero, har bir odamning ozodliggi u yashaydigan Vatan ozodligibilan chambarchas bog`liq. Vatan va millatdan tashqarida turib ozodlik haqida gapirib bulmaydi.Har bir inson uz yurtida, uziniing xalqi ichida erkin shaxs sifatida voyaga etishi mumkin, jumladan har bir insonning ma`naviy qiefasi ham u mansub bulgan xalqning ma`naviy qiefasini uzida aks ettiradi.Yurtboshimizning Oliy Majlisning XIY sessiyasida suzida mustaqillik haqida Mustaqillik havosidan bir bora kuksini tuldirib nafas olgan, tanlagan taraqqiet va forovonlik yulining tug`riligiga ishonch hosil qilgan har qaysi odam va butun bir xalq hech qachon uz e`tiqodidan qaytmaydi, - deb ta`kidlaydi.Chindanam xalqimiz ozodlikning samaralaini tatib, mustaqillik ulg` ilohiy ne`mat ekaniga ishonchi ortib bormoqda.
Endigi vazifa ana shu samarani yana ham kuchaytirish, ana shu ishonchni yanada mustahkamlashdan iborat. Chunki birinchidan, bizning yutuqlarimizni kurolmaydigan, unga soya solish, uni kamsitib kursatishga urinuvchilar, usha eski qullik davrlarini qumsab yurganlar bor.Ikkinchidan esa, mustaqil Ozbekistonning taraqqiet yulini boshqa eqqa burib yuboish, islomiy davlat qurish, halifalik barpo etish lozim deb chet ellarda vaysab yurgan va bulmag`ur, soxta, zararli g`oyalar bilan bir qism eshlarimiz ongini zaharlaetganlar bor.Bularning evuz niyati 16 fevral voqealari, Qibray, Andijon voqealari orqali yaqqol namoen buldi.
Bu bizni xusher bulishga va tanlagan yulimizni astoydil himoya qilishga da`vat etadi.Tanlagan yulimizning bosh maqsadi esa erkin fuqarolar jamiyatini barpo etish, yangi shaxsni shaqllantirishdir.
Prezidentimiz erkin fuqaro va ozod shaxs haqida gapirib, quyidagi turt jihatga e`tiborni qaratdi, ya`ni har bir fuqaro:
uz haq-xuquqini taniydigan bulsin, buning uchun kurashsin,
-uz kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan bulsin, imkoniyatlarini ishga solib, samarasini kursin,
-atrofida sodir bulaetgan voqea-hodisalarga mustaqil munosabat bildira olsin,
-shaxsiy manfaatini mamlakat va xalq manfaati bilan uyg`un holda kurib, faoliyat yuritsin.
Bu-barkamol inson fazilatlari haqidagi aniq va tuliq ta`rifdir.Fuqaroning kamoloti-bu yurt kamoloti, fuqaroning erkinligi-bu yurt erkinligi deb anglanishi lozim.Aynan ana shunday erkin, ozod fuqarolar ijtimoiy haetni yangilash, isloh etishning peshqadam kishilari buladilar.Kuyunchaqlik, fikriy izlanuvchanlik, yangilik yaratishga ishtieq, bunedkorlik bunday odailarning fazilatidir.Bunday shaxslar bezovta qalbi, beorom tafakkuri, ezgulikka yunaltirilgan shuur vashukuhi bilan xalqni olg`a boshlaydilar, millat ruhini uyg`otadilar, kuchiga kuch qushadilar.
Xalqimiz orasidan bunday l`odamlar kup etishib chiqsa, shuncha yaxshi shuncha olg`a borishimizga imkoniyat yaratiladi. Prezidentimiz “Agar biz uz kuchi, salohiyatiga ishonadigan, boqimandalikni or deb biladigan, eng rivojlangan mamlakatlarning ilg`or kishilari bilan teppa-teng muomala qila oladigan, oqni qoradan, yaxshini emondan ajrata oladigan, bu murakkab, beshafqat haetning pastu-baland, tangu-tor kuchalarida Olloh bergan aql-zakovati bilan tug`ri yulni topa olishga qodir bulganibarkamol avlodni tarbiyalab etishtirsak, uylaymanki, uz maqsadimizga tula erishgan bulamiz” deb uqtiradi. Hali oramizda muayan kasbi kori yuq, hunari, bilimi bulsa ham uni qaerda sarflashni bilmaydigan, ba`zan esa qiyinchilikka duch kelganda darrov orqaga tisariladigan, hafsalasizlik qilib, ruhan tushkunlikka beriladigan exud engilning ostidan, og`irning ustidan utib, jamiyatga, odamlarga nafi tegmaydigan, ha bir gap bular, rizq bulsa topilar-da, degan kayfiyatda yuruvchi boqibeg`am kishilar ham bor.
Endigi haet bundaylarni eqtirmaydi. Endigi haet bilimli, tadbirkor, faol odamlarniki.
Bunday odamlarni biz eshlikdan tarbiyalab shaqllantirishimiz, eshlikdan haet murakkabliklarini ruy-rost aytib, bolalarimizning haq-xuquqlari uchun kurashadigan, irodali qilib tarbiyalashimiz kerak.Haq-huquqi uchun kurashish deganda, janajalkash, behae, tupolonchilar emas, balki haet haqiqatlarini tug`ri qabul qilib, qiyinchiliklarni aqlu-idrok bilan engib utadigan, uz urnini munosib egallaydigan kishi nazarda tutiladi albatta.
Buning chun fuqarodan yuksak ma`rifatli, uqimishli bulish talab qilinadi.Erkinlik bilan ma`rifat egizak tushnchadir.Ma`rifat odamni ma`nan baquvvat, irodali va chidamli, shaxs sifatida shaqllantirai.
Shaxs erkinligi esa bu a) erkin tafakkur, b)erkin e`tiqod, v) erkin faoliyat demakdir.Biz eshlarimizni halokatli yuldan qaytarishimiz, fikri etuk, aqli butun, qalbi sof va shafqatli, haet ne`matlarini kupaytiradigan odamlar qilib tarbiyalashimiz kerak.Mana shu maqsadda biz qadim boy ma`naviyatimiz, qadriyatlarimizdan unumli foydalanmoqdamiz.
Biz dune hamjamiyatiga dadil kirib bormoqdamiz, demak, dune xalqi bilan yuksak ma`naviy chuqqilardan turib tillashishimiz kerak.Buning uchun esa uz milliy qadriyatlarimz bilan birga, jahon madaniyatini, ma`naviy qadriyatlarini uyg`un xolda egallashga jahd qilishimiz lozim buladi.
3.Maktabda bolalarni axloqiy tarbiyalash dars jarayoni, sinfdan va maktabdan tashqari turli-tuman ishlarda olib boriladi.oquvchilarga bilim (tasavvurlar-hissiy, obrazli bilimlar, axborot-og`zaki ma`lumot, tushuncha-umumlashgan bilim), malaka va odatlar beriladi.
Bolalar odob va odobsizlik haqida tushuncha oladi.Ularni axloqiy tushunchalarni badiy va ilmiy Adabiyotlar, haet, kinofil`m va spektaqllar orqali anglaydilar.
oquvchilarning uz xulqini axloqiy jihatdan baxolashlarini birinchi sinfdan boshlab urgata borish kerak.Ular mehnatni sevish, mulkni extiet qilish, hurmat, rostguylik, sofdillik, vijdon, kamtarlik ma`nolarini tushinib olsin. oquvchilarni axloqiy ruhda tarbiyalash xarakter xususiyatlarini tarkib toptiradi.Ularga maqsadga intiluvchanlik, uqish va ishda matonatlik, qat`iyat, tashabbuskorlik, uyushqoqlik, qiyinchiliklardan qurqmaslik.
Maktabda axloqiy tarbiya berishda xilma-xil usullar qullaniladi
1.Axloqiy tarbiya uqitish jaraaeni bilan qushib olib boriladi.Distvergning aytganidek yaxshi uqitgan oqituvchi yaxshi tarbiyalaydi ham.
2.Axloqiy tarbiya jarayonining muvaffaqiyati oquvchilar va Oqituvchilar jamoasining saviyasiga bog`liq.Buning uchun jamoa ahil va inoq, bolalar intizomli bulishi kerak.
3.Tarbiyaviy ishlarning rejali bulishi va hamjihatlik bilan amalga oshirilishi axloqiy tarbiyaning muvaffaqiyatini ta`minlaydi.
4.maktabda ijobiy emotsional sharoit yaratish axloqiy tarbiya jarayoniga foydali ta`sir etadi.
5.Barcha oquvchilarning maktabdagi umumiy va yagona tartib-qoidaga rioya qilishlariga ershish.
6. Axloqiy tarbiyada ongni, tushunchalarni shaqllantirishda tushintirish, uqtirish, suhbat, munozara, ma`ruza, rag`batlantirish, jazolash usullaridan foydalanish.
7. Axloqiy odatni shaqllantirishda mashq, bolalarning turli faoliyatini uyushtirish.
8. Tarbiyaviy soatlar, “Odobnoma” darslari saviyasini oshirish.
9. Mehnat ilg`orlari, ilm-fan hodimlari, mehnatva urush fahriylari, kup bolali onalar, imonli qariyalar, hojilar bilan oquvchilar uchrashuvlarini uyushtirib borish.
10. Maktabda turli-tuman tadbirlar, adabiy kechalar, bayram, olimpiada, festival`, musobaqalar utkazish, kinoteatr, televidenie kursatuvlaridan, jumladan, otalar suzi-aqlning kuzi, ma`rifatnoma eshittirishlaridan foydalanish.
Bu usullar axloqiy tarbiyaning negizini tashkil etadi.
Tarbiyalangan oquvchilarning ijtimoiy faolligi, muomala va aloqalari, ma`naviy yunalishi, xulqida barqaror axloqiy sifatlaring mavjudligi-ulchov buladi.Shaxsni tula urganish-tarbiyalanganlikni aniqlab beradi.
Maktabda ta`lim bilan tarbiyani ajratib bulmaydi. Vatanimizning istiqlol va taraqqieti kelgusi esh avlodning har tomonlama etuk, bilimli, ogli, tadbirkor, yuksak axloqli bulishiga bog`liqdir.