O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta

Beshinchi tashabbus bo‘yicha hududlarda tikuv-trikotaj mahsulotlari ishlab chiqarishni tashkil etish va xotin-qizlar bandligini ta’minlash chora-tadbirlari dasturi loyihasi tayyorlangan. 2019−2020 yillarda har bir tumanda yengil konstruksiyali tikuv-trikotaj korxonalarini qurish va ayollarni band etish ko‘zda tutilmoqda.Umumta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o’quvchilariga kimyodan zamon talabi darajasida chuqur va puxta bilim berish uchun o’qituvchining o’zini shu fandan tayyorlash, uni bilim darajasini oshirish juda katta ahamiyatga ega bo’lib, har bir mavzuni yangi pedagogik va axborot texnologiyalari asosida o’tish shu kunning dolzarb vazifalaridan biridir.

1991 yil O’zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligiga erishgach ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishning o’ziga xos va o’ziga mos yo’lini tanladi. Bu yo’l ta’lim tarbiya sohasi, kadrlar tayyorlash tuzilmasi va mazmunini qayta tashkil etishni zarur qilib qo’ydi. Natijada ta’lim to’g’risidagi qonun va Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi qabul qilindi (1997 yil 29-avgust). Bu esa Respublikamizda ta’lim-tarbiya tizimining tubdan yangilash maqsad va vazifalarini ilgari suradi. Ayniqsa “Ta’lim to’g’risida”gi qonun zamonaviy didaktik ta’minotini ishlab chiqarishni dolzarb vazifa qilib qo’ydi. O’zbekistonimizning kelgusi taraqaqqiyotiga o’zining munosib hissasini qo’sha oladigan, har tamonlama yetuk, barkamol avlodni tarbiyalash, hozirgi kunning muhim maqsad va vazifalari esa ta’lim-tarbiya muassasalarida amalga oshadi. Kimyo ta’limining har bir bo’lim mavzusidagi materiallar mazmunini yangi pedagogik texnologiyalar asosida o’qitish, o’quvchida fikrlash tafakkur qirralarini o’stirish, o’qituvchini mustaqil ishlashga tayyorlash ta’lim jarayonining bosh maqsadi bo’lib qoladi. Davlat ta’lim standartiga asosan fanlarni o’qitishning yokiumumta’limning maqsadi belgilabberiladi.Umumta’limning maqsadi o’quvchilarga davlat ta’lim standarti

talabiga mos ta’lim va tarbiya berish va ularni rivojlantirish hamda shaxsning ta’lim olishdagi huquqini ta’limga mos ta’minlashdan iborat. Umumta’lim o’quvchilar oladigan bilimlarning zarur hajmiga asos soladi, o’quvchilardagi tashkilotchilik qobiliyati, malakalari va amaliy tajribasini rivojlantirdi.Qo’shimcha guruhcha elementlari, ularning tabiatda tarqalishi, tabiiy minerallari, marganesning oksidlari, olinishi, ularning xossalari, marganesning kislotalari va ularga mos keluvchi kislotalarininng tuzlari- permanganatlarning dezenfiksiyalovchi sifatida va analitik kimyoda qo’llanilishini o’ganishdan iborat.

Kimyo ta’limi sohasini o’qitish jarayonida kerakli kimyoviy bilim va amaliy malakalarni shakllantirishi ta’minlanadi. O’rganilayotgan tayyor bilimlar tizimining shakllanishi bir qator avlodlar ijodiy zakovati tufayli yuzaga chiqishi fan va texnikaning bundan keyingi rivojlanishi, tabiat bilan inson o’rtasidagi muloqatning bundan keyingi darajasi jamiyatda sodir bo’lib turgan sotsianal hodisalarini to’g’ri tahlil qilish, yosh avlodning zakovat darajasiga bevosita bog’liq ekanligini anglab yetsinlar. Bunday xislatlarni o’quvchilar tinmay o’qish, bilimlarni mustaqil egallash, egallangan bilimlardan amalda foydalana bilishlarigina o’zlarida tarbiyalash mumkin.O’quvchilarga dasturda ko’zda tutilgan amaliy ko’nikmalarni singdirish, kimyo fanining o’qitishning moddiy ta’minotini yaxshilash, ko’rsatilgan tajribalar, laboratoriya va amaliy ishlarni didaktik maqsadga muvofiq amalga oshirishni ta’minlash lozim. Shuni ta’kidlash lozimki,nazariy bilimlarni o’zlashtirishga qo’yiladigan talablar qanday qondirilayotgani qanchalik izchillik bilan nazorat qilinsa va baholansa, amaliy ko’nikmalarni egallashga bo’lgan talablarning ajralishini shunday nazorat qilinishi va baholanishi lozim.Mavzuni o’qitishdan asosiy maqsad o’quvchilarga shu mavzuni sir-asrorlaridan chuqur va sistemali bilim berishda innovatsion texnologiyaning metodlari orqali o’quvchilarga bilim, ta’lim-tarbiya berishdir. Olgan bilimlarini o’z hayot faoliyatlarida qo’llash natijasida shakllanayotgan inson mehnatga va hayotga tayyorlana boradi. Bu xil muammoni yechishda nimani o’qitish bilan birga, qanday o’qitish masalasi ham katta ahimiyatga ega. Har qanday fanni o’qitish shu fanning mazmunidan kelib chiqadi, demak fanni o’qitish metodlarini shu fanning ichki imkoniyatlari belgilaydi. Shuningdek o’qitish metodlarini bilish, metodlari va qonuniyatlari haqidagi ta’limot, yani fanning metodologiyasini ham belgilab beradi. Metodologiya yordamida fanga yangiliklar yaratiladi va bilimning keng imkoniyatlari ochiladi.Bizga ma’lumki, ilmiy bilishning to’g’ri metodologik yo’li, har bir fanning tarixini chuqurroq, kengroq, batafsiroq o’rganishdan iborat. Ta’lim jarayonida ham ko’rgazmalilik qancha samarali qo’llansa o’quvchining tasavvuri aniq namoyon bo’lib, narsa va hodisalar mohiyatini, ular oralig’idagi bog’lanishlarni yaxshi o’zlashtirib, chuqur bilimga ega bo’lib boradi.

Rux elementi qadimdan ma’lum element bo’lib, odamzod uchun eng avval

ruxning jez (latun) nomli qotishmasi (60% Cu va 40% Zn dan iborat) ma’lum

bo’lgan. Eramizning II asrida greklar rux va mis qotishmasilatun quyishni bilar edilar.

XII asrda Hindistonda metall holdagi rux ishlab chiqarish mavjud bo’gan degan

taxminga asos bor, lekin Yevropada bu ancha keyin paydo bo’gan. 1721-yilda

Saksoniya metallurgi Genkel metall holdagi rux hamda uning ba’zi minerali va

birikmalari bayon qildi. 1746-yilda nemis ximigi A.Marggrof rux olishning

Distillyatsion usulini yaratdi. U rux oksidi Birinchi marta 1961-yilda A. Prasad bir

xil asosan uglevodga boy ovqatlarni iste’mol qilishi natijasida erkaklar orasida

ruxning ekzogen yetishmovchiligini aniqlagan. Bunday insonlarga oqsil va

minerallar ovqat bilan birga juda kam kirgan. Ruxning endemik yetishmovchiligi

Eron va Misrda qayd etilgan. Buning natijasida u yerdagi odamlarda A.Prasad

quyidagi belgilarni kuzatgan: past bo’ylik, gepatosplenomegaliya, gipoxrom anemiya,

jinsiy balog’atga yetishishning kechikishi, giperkeratoz. Tarkibida Fe bor dori

moddalari berish orqali anemiya yo’qotilgan bo’lsada, qolgan belgilarni

faqatgina rux elementiga boy dori moddalarni berish orqali yo’qotilgan.

1. Ruh kimyoviy elementi

Rux (lotincha: Zincum), Zn — Mendeleyev davriy sistemasining 12- (avvalgi, yigʻiq

jadval boʻyicha II) guruhiga mansub kimyoviy unsur. Tartib raqami 30, atom massasi

65,39. Rux och zangori rangli, kumush kabi yaltiroq metalldir.

Nam havoda ruxning sirti oksid parda bilan qoplanadi. Ruxning suyuqlanish harorati

419,53°C, qaynash harorati 907°, xona haroratidagi zichligi 7,133 g/sm3. Rux kimyoviy jihatdan faol metallarga kiradi. Kislotalarda yaxshi eriydi. Qizdirilsa,

ishqorlarda ham eriydi. Yod va oltingugurt bilan xona haroratida birikadi.

Qizdirilganda rux faol metallmaslar bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi. Boshqa

metallar bilan rux qotishmalar hosil qiladi. Butun dunyoda ishlab chiqariladigan

ruxning 40 foizi poʻlatni korroziyadan saqlash uchun sarflanadi. Rux kukuni

yordamida kadmiy, mis va nodir metallar birikmalardan ajratib olinadi. Ruxdan

ishlangan listlar konstruksion material sifatida, shuningdek, quruq elementlarning

idishlarini tayyorlashda qoʻllanadi.

ZnO ni ko’mir bilan aralashtirib havo ishtirokisiz qizdirilgan. Qaytarilgan rux

sublimatsiyalanib haydaladi, uning bug’lari reaksiya borayotgan idishning

sovutilgan qismida kondensirlanadi. Bungacha Yevropa ustalari metal holdagi

ruxni ololmagan edilar, chunki uni rux oksididan ko’mir bilan 1000 - 1100°C da

qaytariladi, ruxning qaynash temperaturasi esa 906°C dagina teng. Hosil bo’gan

bug’ holidagi rux shu zahoti havo kislorodi bilan reaksiyaga kirishib qaytadan ZnO

gacha oksidlanadi. Rux dastlab Hindistonda olingan. Yevropada XVII - asrda sanoat

miqiyosida ishlab chiqarila boshlangan . Ruxning davriy sistemada tutgan o’rni va

atom tuzilishi. Rux – bеlgisi - Zn (lot. Zincum), (nеm. Zink; XVI-XVII asrda yashagan

olimlar asarlarida uchraydigan tеrmin), qadimdan ma'lum kimyoviy elеmеnt, davriy

sistеmaning II gurux kimyoviy elеmеnti, taptib raqami 30, atom massasi 65,37, och

zangoriroq rangli mеtall; zichligi 7,130 г/cм 3; tсуюқ=419,50C, tқaйн=9070C,

yaltiroq och ko`kimtir, gеksagonal kristallik mеtall, xavoda oksid va

gidroksikarbonat bilan qoplanadi, bu qavat uni oksidlanishdan saqlaydi, suvda

erimaydi, kislota va ishqorlarda eriydi. Rux Mendeleev davriy sistemasining II –

guruhi yonaki gruppacha elementi hisoblanadi.

Valentligi: II;

Oksidlanish darajasi: 0 ; +2;

Zn = 30 KL 3s2

3p6 3d10 4s2

Demak, bu element atomining sirtqi qavatidan oldingi qavatida 18 ta elektroni bor.

Uning d-orbitallari xuddi mis, kumush va oltindagi kabi 10 ta elektron bilan

to`lgan bo`lib, sirtqi qavatida ikkitadan s-elektron bor. Uning maksimal valentligi

ikkiga teng. Rux atomining sirtqi qavatidan oldingi qavati o`zidan elektron

bermaydi. Bu qavat mis, kumush va oltinning anashunday qavatiga qaraganda

ancha mustahkamdir. Bu element II gruppaning asosiy guruhcha elementlari kabi

aktiv emas. Bunday ayrima bo`lishining sababi, asosiy gruppacha bilan qo`shimcha

gruppa elementlarining ionlanish potensiali va ion radiuslarining keskin

farqlanishidir.

M ; I1 = 9,4 eV ;( Zn0 → Zn+) ; I2 = 17,96 eV ; ( Zn+ → Zn+2 );

Zn+2 –ning ion radiusi = 0,83 nm;

1.2.RUH TABIATDA UCHRASHI

Yer poʻstidagi miqdori (0,0075 foiz) boʻyicha rux boshqa elementlar orasida

24-oʻrinda turadi. Odatda rux rudalari — polimetallardir. Ular tarkibida ruxdan

tashqari mis, qoʻrgʻoshin, kadmiy va boshqa metallarning minerallari ham boʻladi.

Ruxning muhim minerali sfalerit — aldama rux ZnS boʻlib, u sulfidli rudalar tarkibiga

kiradi Ruh elementi tabiatda quyidagi izotoplar holida uchraydi : 64 30Zn (

48,87% ); 66 30Zn ( 27,81% ); 70 30Zn ( 4,11%); 68 30Zn (15,68%); 71

30Zn (0,62%); Sun`iy radioaktiv izotoplari ichida eng muhimi 65 30Zn dir. 65

30Zn yordamida almashinish reaksiyalari o`rganiladi. Bu izotop radiaktiv

mikroo`g`itlar tarkibiga kiradi, shuning uchun texnikada oddiy ruxni neytronlar

bilan yoritib olinadi.

64 30Zn + 1 0n →65 30Zn + γ

Rux elementi atomining tashqi elektron qavatida s elektronlari mavjud. Shuning

uchun bu elementning oksidlanish darajasi +2 ga teng bo’lgan juda ko’p birikmalari

ma’lum. Rux atomi o’zining sirtqi elektron qavatida oldigisidagi elektronni

bermaydi . Zn, Cd va Hg II – gruppa asosiy grupacha elementlari kabi aktiv faol

emas. Bunga sabab asosiy gruppacha elementlari bilan qo’shimcha gruppacha

elementlarining ionlanish potensiali va ion radiuslarining bir – biridan keskin farq

qilishidir

Tabiatda tarqalishi. Rux tabiatda birikmalar holida uchraydi. Uning eng muhim

birikmalari quyidagilar:

Rux aldamasi ___ ZnS

Galmey ___ ZnCO3

Villemit ___ Zn2SiO4 • H2O

Sinkit ____ ZnO

Kalamin ____ Zn[ Si2O7 (OH)2]•H2 O

Metasinikat ____ ZnSiO3

Ortosilikat ____ Zn2Si O4

Rux ko’p minerallari po’limetall ma’danlar jumlasiga kiradi. Rux

ma’danlari Cu, Ag, Fe, Mn va ayniqsa Pb birikmalari bilan birga uchraydi. Bu madanlarning katta uyumlari AQSH-da (Nyu Jersi), MDH mamlakatlaridan Sharqiy

Qozog’istonda, Uralda, Markaziy Osiyoda, shuningdek, Polshada, Belgiyada

uchraydi.

1.3 OLINISHI FIZIK VA KIMYOVIY XOSSALARI

1. Qaytarish usuli: bu usul bilan ZnCO3 va ZnS rudalaridan ruxni ajratib olish uchun

avval ulardagi rux oksidga aylantiriladi. Buning uchun rux rudalari kuydiriladi.

ZnCO3=ZnO+CO2.

2ZnS+3O2 → 2ZnO+2SO2

Ajratib olingan Rux oksid ZnO 14000C da koks bilan qaytariladi:

ZnO+C=Zn+CO.

2. Elektroliz usuli: bu usulda ajratib olingan rux oksid ZnO ga H2SO4 ta’sir ettirilib,

ZnSO4 eritmasi hosil qilinadi. Keyin elektroliz qilinib, rux olinadi. Bu usul bilan

olingan rux toza bo`ladi:

ZnSO4+2H2O→Zn+H2+O2+H2SO4

3. Rux rudasi flotatsiya usuli bilan boyitilib, konsentrat hosil qilinadi. Hosil

bo`lgan rux konsentratini yondirib rux oksid olinadi:

2ZnS+3O2→2ZnO+2SO2+Q

ZnO+C→CO+Zn

Surxondaryo viloyatidagi Xandiza va Jizzax viloyatidagi Uchquloch konlaridagi ruxli polimеtall rudalar qazib olinib, so`ng qayta ishlanadi va

boyitiladi. Tarkibida o`ptacha 50% li ruxli boyitma Toshkеnt viloyatining Olmaliq

shaxriga qayta ishlash uchun jo`natiladi. 1970 –1995-yillari Olmaliq xududiga

yaqin bo`lgan qo`rg`oshin va Oltin topgan konlaridan pux-qo`rg`oshinli rudalar

qazib olinib, boyitilgan va Olmaliq pux zavodida qayta ishlangan. Sof quyma

99,99 % li rux mеtali olingan va sotuvga tayyorlangani. Olmaliq tog`

mеtallurgiya kombinatidagi rux zavodida olingan va sotuvga tayyorlangan

sof rux mеtali (99,99% li). Ruxga boyitilgan ruda keyin hosil bo`lgan rux

konsentrat havoda qizdirilib rux oksid olinadi:

2ZnS + 3O2 → 2ZnO + 2SO2 + 800 kJ

Bu reaksiya natijasida juda ko`p issiqlik ajralib chiqadi. Shu sababli yonish

uchun zaruriy temperatura bir me’yorda saqlanib turilishi kerak. Hosil bo`lgan

rux oksidga yuqori temperatuda ko`mir qo`shib rux hosil qilinadi:

ZnO + C → CO + Zn – 240 kJ

Bu jarayon ruxning qaynash temperaturasi 906ºC da olib borilgani uchun rux gaz

holatida ajralib chiqadi. U sovuq sirtda kondensatlangandan keyin kukunsimon

rux changi hosil bo`ladi. Fizik xossalari. Rux ko’kish oq kumush kabi yaltiroq

metall. Havoda, ayniqsa nam havoda oksidlanib sirti oksid parda bilan

qoplanadi bu parda havo namini to’sib ruxni yana oksidlanishdan saqlaydi.Rux

odatdagi temperaturada mo’rt bo’ladi 100 – 150 0C gacha qizdirilganda yaxshi

yassilanadi. 2000C da yana mort bo`lib qoladi va xatto kukunga aylanadi.

Ruxdagi qo`shimchalar ruxning mo’rtligini oshiradi. Toza rux uncha mo’rt bo`lmaydi

Kimyoviy hossalari:. Rux H2O ko`p erimaydi chunki uning sirti darxol zich

Zn(OH)2 qavati bilan qoplanadi va prossess to`xtab qoladi.

1. 
   Agar ishqor yoki NH3 ta’sir ettirilsa, rux sirtidagi Zn(OH)2 erib ketadi va
   

Na[Zn(OH)3] hosil bo`ladi. Zn(OH)2 ga NH3 ta’sir ettirilsa

[Zn(NH3)4] (OH)2 hosil bo`ladi. Natijada rux qavati yo`qolib rux bilan

suv orasida reaksiya boshlanadi.

Zn+2H2O=Zn(OH)2+H2

4Zn +10HNO3 = 4Zn(NO3)2+NH4NO3 +3H2O

2. HNO3 (k) bilan reaksiyasi.

3Zn+8HNO3(k)=3Zn(NO3)2 +2NO+4H2O

3. H2SO4(k) bilan reaksiyasi.

Zn+2H2SO4=ZnSO4+SO2+2H2O

4. Zn ishqorlarda erib sinkatlar hosil qiladi.

Zn+2NaOH=Zn(ONA)2+H2

Zn+2NaOH+2H2O=Na2[Zn(OH)4]+H2

Ruh (Zn)

Atom raqami 30

Korinishi oq-havoran metall

Atom xossasi

Atom massasi 65.39m. a. b.(g/mol)

(molyar massasi)

Atom radiusi 138

pmIonlashish energiyasi 905.8(9.39)kJ/mol (eV)

(birinchi elektron)

Elektron konfiguratsiyasi [Ar] 3d10 4s2

Kimyoviy xossalari

Kovalentlik radiusi 125 pm

Ion radiusi (+2e) 74pm

Elektrmanfiylik 1.65

(Poling boyicha)

Elektrod potensiali 0

Oksidlanish darajasi 2

Termodinamik xossala

Zichlik 7.133g/sm³

Solishtirma issiqlik sigimi 0.388J/(K·mol)

Issiqlik otkazuvchanlik 116Vt/(m·K)

Erish harorati 692.73 K

Erish issiqligi 7.28 kJ/mol

Qaynash harorati 1180K

Qaynash issiqligi 114.8kJ/mol

Molar hajm 9.2 sm³/mol

5. Rux amfoter metall bo`lgani uchun kislotalar va ishqorlar bilan reaksiyaga

kirishadi.

Zn+2HCl→ZnCl2+H2

4Zn+10HNO3(C)=4Zn(NO3)2+N2O+5H2O

6. Rux tuzlar bilan reaksiyaga kirishadi.

Zn+CuSO4=ZnSO4+Cu

Zn+CuSO4+2H2O=ZnSO4+Cu(OH)2+H2

Zn+2TiCl4=ZnCl2+2TiCl2

Zn+C2H2=ZnC2+H2

7. Rux havoda qattiq qizdirilganda yashil alanga bilan yonib rux oksid ZnO hosil

qiladi;

2Zn+O2→2ZnO

Zn+H2SO4(C)=ZnSO4+H2

4Zn+5H2SO4(K)=4ZnSO4+H2S+4H2O

Zn+11H2SO4(k)=8ZnSO4+H2S+S+SO2+10H

ZnO - oq kukun holida bo’lib qizdirilganda sarg’ayadi. Rux oksidning zichligi

5.7 g / sm3: 1800°C da sublimatsiyalanadi, u juda zaharli, uni hidlaganda isitma

chiqaradi, bosh og’riydi, ko’gil ayniydi va yo’tal tutadi. ZnO suvda erimaydi,

kislotalarda erib rux tuzlarini hosil qiladi.

8. Rux oksid ishqorlarda ham eriydi;

ZnO +2NaOH = Na2ZnO2 + H2O

ZnO +CO = Zn + C

Rux oksid- oq moy bo’yoqlar (ruxli belila ) tayyorlash uchun, meditsina va

kosmetikada har xil moylar tayyorlash uchun ishlatiladi. Olinadigan ZnO

anchagina qismi rezina sanoatida rezinaga qo’shiladigan material tariqasida

ishlatiladi. Rux oksid Co tuzlari bilan qattiq qizdirilsa o’zgaruvchan tarkibli

yashil massa hosil bo’ladi .

9. Zn(OH)2 rux tuzlari eritmasiga ishqorlar ta’sir ettirilganda oq cho’ma holida

hosil bo’ladi.

ZnSO4 + 2KOH→ Zn(OH)2 + K2SO4

ZnCl2 + 2NaOH → Zn ( OH)2 + 2NaCl

Zn3N2 + 6H2O →3 Zn(OH)2 + 2 NH3

ZnH2 + 2H2O → Zn(OH)2 + 2H2

Zn(OH)2 amfoter birikma hisoblanadi shuning uchun u kislotar bilan ham

ishqorlar bilan ham reaksiyaga kirishadi. Zn(OH)2 ishqorlar mo’l bo’ganida

Na[ Zn(OH)3], Na2[Zn(OH)4], Ba2[ Zn(OH)6] tarkibli birikmalar hosil bo’ladi

10. Zn(OH)2 kislotalar bilan reaksiyaga kirishganda Zn tuzlarini hosil qiladi .

Zn(OH)2 + 2HCl → ZnCI2 + 2H2O

Zn(OH)2 NH3 bilan ham birikib kompleks birikma hosil qiladi.

Zn(OH)2 + NH3 [Zn(NH3)4](OH)2 [15].

ZnCl2 -suvda yaxshi eriydigan gigroskopik moddadir. ZnCl2 - rangsiz

kristall modda suyuqlanish temperaturasi 3180 C, qaynash temperaturasi

732 0C, zichligi 2,91g sm3 . Suvda yaxshi eriydi. ZnCl2 qog’oz sanoatida,

to’qimachilikda chitlarga gul bosishda va bo’yoqchilikda ishlatiladi. Misol: Temir

yo’l shpallarini chirishdan saqlash maqsadida ularga rux xlorid ZnCl2

shimdiriladi, undan metall buyumlarni payvandlashda ular sirtini zangdan

tozalash uchun ham foydalanadi.ZnSO4.suvda yaxshi eriydigan modda. ZnSO4

ruxning eng muhim tuzidir. Ruxning ko’pgina birikmalari shu tuzdan olinadi.

ZnSO4 suvda yaxshi eriydi, u (180Cda 100 gr H2O da 52.7 gr) ZnSO4 eritmasi

boshqa mettallarni elektrolitik usulda Zn bilan qoplashda, tibbiyotda,

to’qimachilik sanoatida va boshqa sohalarda ishlatiladi.

ZnSO4 + 2H2O = Zn + H2 + O2 + H2SO4 ( elektroliz )

ZnSO4 + 2KOH = Zn(OH)2 + K 2SO4

ZnS - rux tuzlarining neytral eritmalariga H2S ta’sir ettirilishidan hosil bo’ladi . Suv va sirka kislotada erimaydi . ZnS tabiatda uchramaydi va rux

olishda xom ashyo sifatida ishlatiladi. ZnS ning 2 ta kristall modifikatsiyasi

ma’lum bo’lib , ularning biri kub shaklida kristallanadigan a=ZnS sfalerit , va

2chisi geksogonal shaklda kristallanadigan b= ZnS vyursit geksagonal panjarali

kristall modda. Suyuqlanish temperaturasi 18500 ( 150 atm bosim ostida ) ,

zichligi 3.98 – 4.092 g.sm3, 11850 da sublimatsiyalanadi . Suvda erimaydi,

kislotalarda yaxshi eriydi . Sfalerit rux olishda muhim xom ashyo hisoblanadi.

2ZnS + 3O2 = 2ZnO + 2SO2

Ruxning 2 ta silikati ma’lum: metasilikat ZnSiO3 oq rangli

geksoganal yoki romb panjarali kristall modda. Suyuqlanish temperaturasi 14290C, zichligi 3.52 g/sm3. Ortosilikat Zn2SiO4 (villemit ) -oq rangli geksagonal

panjarali kristall modda. Suyuqlanish temperaturasi 15100C, zichligi 4,2

g/sm3. Rux silikatlari rux oksidi bilan kvars qumini birga yuqori temperaturada

(1350 –14000C) kuydirish yo’li bilan olinadi. Shaffof , bo’g’iq rangli, maxsus

shisha va sirlar tayyorlashda qo’llaniladi. Rux qotishmalarining asosiy qismi

ruxdan iborat bo’lgan qotishmalar. Tarkibida qo’shilmalar sifatida Al, Cu va Mg

bo’gan qoyishmalar muhim sanoat ahamiyatiga ega. Rux – aluminiy va rux –

aluminiy – mis sistemalari asosida rux qotishmalar tarkibida aluminiy 3.5 dan

22% gacha , magniy 0.02dan 2% gacha: ularda B – qattiq eritma ( juda 03

miqdordagi Al ning ruxdagi qattiq eritmasi ) bilan a – qattiq eritma (ruxning

aluminiydagi qattiq eritmasi) hosil bo’lishi mumkin. Rux – mis sistemasi asosida

sanoat ahamiyatiga ega bo’lgan L 60 ( mis 60% , rux 40% ) va L 15 (mis 85 %,

rux 15%) tarkibli jezlar olinadi. Rux – aluminiy qotishmasi , rux – mis

qotishmasidan yuqoriroq. Tarkibi 22% Al va 78% ruxdan iborat o’ta plastiklik

xususiyatiga ega. Bu qotishma yuk ta’sirida 1000% gacha cho’zilishi mumkin.

Boshqa oddiy metall materiallarga nisbatan bu ko’satkich 20 – 50 marta ortiq.

Undan tayyorlangan listlarga past ( 260 – 2700) temperaturada osonlikcha

ishlov berib , turli shakilli buyumlar olish mumkin . Zn – Al – Cu sistemasidagi

qotishmalar ruxning eng puxta qotishmalaridir. Rux

qotishmalariga qorg’oshin Pb , qalay Sn va kadmiy Cd salbiy ta’sir ko’rsatadi ,

chunki ular rux bilan past temperaturada suyuqlanadigan evtektik tarkiblar hosil

qilib , qotishma zarrachalari chegarasida joylashadi. Juda oz miqdordagi Fe ham

rux qotishmalarini qattiqligini va mo’rtligini oshiradi , ularga ishlov berilishini

qiyinlashtiradi. Yuqori sifatli rux qotishmalar tarkibidagi Sn, Pb, Cd va Fe ning

miqdori tegishlicha: 0.005, 0.01, 0.005 va 0.1% oshmasligi zarur. Rux

qotishmalari oson suyuqlanadigan va suyuq holatga yaxshi oquvchan

bo’lganligidan karbyuratorlar, nasoslar, podshipniklar qismlari va turli

murrakab shaklli detallarni bosim ostida qo’yishda, shuningdek, bezak buyumlar

tayyorlashda qo’llaniladi.Ruxli rudalar kondan asosan yеr osti va yеr usti usullari

bilan qazib olinadi. So`ng ular uch bosqichda maydalanib, un holiga kеltiriladi

(0,074 mm maydalikda kamida 90%). Asosan ruxli boyitmalar gidromеtallurgiya

usuli bilan qayta ishlanadi. Piromеtallurgiya jarayoni garchi kam bo`lsada

(Bеlova shahrida), sanoatda qo`llanib kеlinmoqda. Ruxning erish xarorati past

bo`lganligi uchun ham (ter=419,50C) yuqori xaroratda rux bug` holatiga

o`tkazilib, so`ng erish xaroratigacha sovutiladi, kеyin nokеrak tog` jinslaridan

tozalanib, qayta ishlanadi. Lеkin ko`pgina joylarda gidromеtallupgiya jarayoni

kеng qo`llaniladi. Biroq unda kam qaynovchi qatlam (КS) pеchlarida sulfid

holidagi rux kislotalarda eriydigan holatida yuqori xaroratda

o`tkaziladi.Tarkibida 0,5-1,5 % li ruxli rudalar flotatsiya usuli bilan boyitilgach,

rux miqdori 46-55% ga ko`tariladi va ushbu sulfidli rux boyitmasi kuydirish

pеchlarida 900-10000Сda kuydirilib, oltingugurtli rux bipikmasi to`liq oksid

holiga o`tkaziladi (ZnO). Olingan kuyindi H2SO4 da tanlab eritiladi va rux sulfat

holida eritmaga o`tkaziladi. Uch bosqichli gidrolitik tozalash yordamida

ikkilamchi nokеrak unsurlardan tozalangach, eritma elеktroliz yordamida

katodda cho`kma hosil qilib, eritmadagi rux qattiq holda katodga jipslashadi.

Ushbu ruxli katod induktsion pеchlar yordamida450-5500C da eritilib, sof

quyma rux mеtali olinadi. O`zbеkistonda rux faqat Olmaliq tog` mеtallurgiya

kombinatidagi rux zavodida qayta ishlanib, toza rux mеtall xolida olinadi.

Ruxning ishlatilish sohalari

Rux temir tunikalarni korroziyadan saqlash uchun ularning

sirtiga qoplanadi. Bunday tunika ruxlangan tunika deyiladi. Rux turli qotishmalar

tarkibiga kiradi. Rux galvanik elementlarda va labaratoriyalarda turli reaksiyalar

uchun ishlatiladi. Butun dunyoda ishlab chiqariladigan ruxning 40% i po`latni

korroziyadan saqlash uchun sarflanadi. Rux kukuni yordamida kadmiy, mis, va

nodir metallar birikmalaridan ajratib olinadi. Ruxdan ishlangan listlar

konstruksion material sifatida shuningdek quruq elementlarining idishlarini

tayyorlashda qo`llanaladi.Ruxlash - po`lat va cho`yan buyumlarni korroziyadan

saqlash uchun ularning sirtini pux qatlami bilan qoplash. Rux issiq (buyumni

erigan ruxli vannaga tushirib) elеktrolitik usulda, erigan ruxni purkab amalga

oshiriladi. Rux dunyoda ishlab chiqarish hajmi bo`yicha mеtallurgiyada po`lat

(tеmir), alyuminiy va misdan kеyin 4-o`rinda turadi. Uning ishlatilish sohasi

borgan sari kеngayib bormoqda. Rux nafaqat sof mеtall xolida, balki xlorid, oksid,

sulfat va ruxli kukun xolida ham kеng qo`llaniladi. Dunyoda jami ruxning 47%

dan ortig`i mеtallarni ruxlash uchun ishlatiladi. Mеtallurgiyada tеmir va

po`latlarni galvanik qoplash orqali ularni zanglashdan saqlaydi. 19% pux latun

va Bronza ishlab chiqarishda foydalanilsa, 14% rux turli ruxli qotishmalar ishlab

chiqaradi. Ruxning o`rtacha 1 tonnasi oxirgi yillarda 1000 AQSh dollaridan

(2004-yildan) 4400 AQSh dollariga ortib kеtdi (2007-yil)

Rux po`lat buyumlarni korroziyadan saqlash uchun ular sirtini qoplash (ruxlash)da va ko`pgina qotishmalar, masalan, misli qotishma (latun)

tayyorlashda ishlatiladi. Rux bipikmalaridan zaxarsiz va yaxshi qoplanadigan

bo`yoqlar: ZnO (rux oksidi) - ruxli bеlila, ZnS (rux sulfid) -litoron tayyorlashda

foydalaniladi. ZnS rux sulfidning CdS kadmiy sulfid bilan aralashmasi

(lyuminеstsеnt xossali)dan tеlеvizion trubkalar va ekranlar tayyorlashda

qo`llaniladi. Uy jihozlari tayyorlashda, ruxlashda, galvanik elеmеntlar va

qotishmalar tayyorlashda ishlatilad. Ruxli o`g`itlar: Ruxli o’g’itlar

tarkibida o’simliklar o’zlashtira oladigan rux bo’lgan mineral yoki

organik – mineral makro – o’g’itlar. Rux o’g’itlar sifatida ZnSO4 , ruxli

polimikroo’g’it, ruxli kukun hamda tarkibida o’simliklar o’zlashtira

oladigan rux bo’lgan sanoat chiqindilari qo’llaniladi. Urug’larni

dorilashda va ekinlarni bargi orqali oziqlantirishda ZnSO4 ning

0.05 – 0.1% li eritmasi ishlatiladi. 1970 yilda ishga tushirilgan Olmaliq tog`-

mеtallurgiya kombinatiga qarashli rux zavodining umumiy ko`rinishi.

Ruxli polimikro o’g’itlar tarkibida 20 - 25% rux, 1% MgO, 0.4%

MnO, CuO va boshqa elementlar bo’ladi.Urug’larni dorilash hamda,

mevali ekin maydonlariga gektariga 3 – 5 kg hisobiga solish uchun

qo’llaniladi. Ruxli kukun chigit va makkajo’xori doniga 200g/s, qand

lavlagi urug’iga 500/s, bodiring va poliz ekinlari urug’iga 200g/kg

hisobida ekish oldidan ishlov berishda qo’llaniladi. Tuproq tarkibida

rux fosfatlar, karbonatlar, sulfidlar, oksidlar va silikatlar tarkida bo'ladi.

O'simliklarga kation Zn+2 shaklida o'tadi. Rux dukkakli o'simliklarning yer

ustki qismlarida 15-60 mg/kg quruq massa hisobida bo'ladi. O’simliklarda

yetishmasa har-xil kasalliklarga chalinadi. Rux o’stiruvchi moddalar sintezida va

ferment sistemalar tashkil bo’lishida ishtirok etadi, hamda karbonangidraza

fermenti tarkibiga kirib korbanat kislotani, suv va karbonat angidridgacha

parchalayd.Zn - biogen element bo`lib, organizmda uning miqdori 1*10-3%ini

tashkil etadi. Organizmga bir sutkada 10-15mg rux talab etadi. Rux organizmga

oziq - ovqatlar bilan, ingichka ichakning yuqori qismlarida so’riladi.

Keyin jigarga borib, depolanadi va talabga ko`ra sariflanadi. Ruxning

katta qismi ko`zning shox pardasiga boradi. Ichki sekretsiya bezlarida,

jigar mushaklarga uchraydi. Zn2+ qator fermentlarda kofaktor

vazifasini bajaradi. Masalan: karbogidraza, karboksipeptidaza,

alkagoldegidrogenoza . Rux insulin tarkibiga kiradi va qand

almashinuviga ta`sir etadi. Ovqatda ruxning yetishmasligi organizm

o`sishining sekinlashuviga, soch to`kilishiga, jinsiy faoliyatning o`zgarishiga

olib keladi. U yog`, vitC, oqsillar almashinishida ishtirok etib, almashib

bo`lmaydigan microelement. Rux ionlari ishoriy fosfotazani

faollashtirad. Rux gipofiz gormonlarini va jinsiy gormonlarni

faollashtiradi. Qon hosil bo`lishida ishtirok etadi. Organizmdan

karbonat angidridning chiqib ketishni ta’minlaydi.

Tirik organizmlarning o’sishi va rivojlanishida rux elementining roli

katta ahamiyatga ega ekanligi 1869-yilda J.Raulin tomonidan aniqlangan. Biroq

rux elementining roli, etishmovchiligi va umuman klinik ahamiyati to’g’risida

faqatgina 1961-yilga kelib doktor A.S.Prasad tomonidan e’lon qilingan. So’nggi

yillar davomida olib borilgan tekshirishlarga ko’ra rux elementi tirik

organizmlarda juda ham muhim biologik rol o’ynashi aniqlandi. Biologik

ahamiyati sifatida birinchi navbatda shuni aytish mumkinki, rux juda ham

ko’plab fermentativ jarayonlarda ishtirok etadi. So’nggi ma’lumotlarga

qaraganda rux elementi 300-ga yaqin fermentlar tarkibiga kiradi, shulardan

50-ga yaqini rux elementisiz o’z ish faoliyatini bajara olmasligi

aniqlangan. Tarkibida rux tutuvchi fermentlar 2 guruhga bo’linadi:

metallofermentlar, yani bunda rux oqsil moddasi bilan kuchli bog’langan bo’ladi;

metallofermentli komplekslar, bular katalitik hamda fermentlar ish faoliyatida

“muruvvatlik” (regulyatorlik) vazifasini bajaruvchilardir. Rux deyarli barcha

fermentlar takibida uchraydi va xech bir boshqa metal uning o’rnini

bosa olmaydi.Rux barcha hujayraviy jarayonlarda, uning bo’linishi,

ko’payishi, o’sishi kabi jarayonlarda, shu bilan bir qatorda nuklein kislotalar

metobolizmida, oqsillar biosintezida faol ishtirok etadi. Ribonukleazaga,

NADF-oksidazaga ingibitorlik ta’sir ko’rsatadi, ATF faolligini makrofaglarda

faolligini pasaytiradi, ferment sifatida ta’sir etib biokimyoviy reaksiyalarni

tezlashtiradi, ferment sifatida qatnashib RNK-dagi fosfodiestaraza ko’priklarini

kengaytiradi, mustahkamlaydi, DNK barqarorligini ta’minlaydi. U hujayrada

kechadigan barcha jarayonlar uchun juda ham muhim elementdir. Mikroelement

sifatida biomembranalar tuzilishi, ularning funksiyalarini normal amalga

oshiradi. Eritrositlar membranalari barqarorligini oshiradi, ularning mo’rtligini

kamaytiradi, oksidlovchilar ta’sirida yemirilashidan himoya qiladi. So’ngi yillarda

rux elementi bir qancha vitaminlar almashinuvida ham katta rol o’ynashi

aniqlandi. Masalan, rux vitamin A ning jigardagi almashinuvida va retinol

tutgan oqsillarni jigarda sintez bo’lishida katta ahamiyatga ega. Fotoretsepsiya

uchun muxim element, ko’z shoxpardasidagi retinol oksidlanib resitalga aylanish

jarayonini katalizlaydi va alkogoldegidrogenazaning kofermenti xisoblanadi.

Ingichka ichak pardasida rux tutuvchi ferment retinenreduktaza karotin

moddasini retinolga aylanishini katalizlaydi. Epiteliy qavatidagi o’zgarishlar

retinol almashinuvi bilan bog’liq. Epiteliy qavatining normadan yuqori

qalinlashishi yoki aksincha yupqalashib ketishi lipidlar almashinuvining

buzilishi, S almashinuvi, organizmda ruxning oksidlanish jarayonini buzilishi,

nerv to’qimalarining yaxshi oziqlana olmasligi, shu bilan bir qatorda retinol va

jinsiy gormonlar bog’lanishuvining buzilishi natijasidandir. Uzoq vaqt davomida

rux elementining yetishmasligi va A vitaminini yetishmasligi oqibatida ham

epiteliy to’qimalarida patologik o’zgarishlar paydo bo’lishiga olib keladi.

Rux muhim immunologik reaksiyalarda ham katta rol o’ynaydi. U

fagotsitlar, limfositlar ayniqsa, T va B limfositlarni fiziologik faoliyat

yuritishida qatnashadi. Ruxning juda uzoq vaqt davomida etishmasligi natijasida

modda almashinuvi tufayli hosil bo’lgan, organizm uchun yot bo’lgan zararli

moddalardan hujayralar yaxshi tozalana ololmay qoladilar, limfositlar soni

tushib ketadi. Buning natijasida esa hujayralar zaxarlana boshlaydi.

Tadqiqotlar natijasiga ko’ra, rux elementi yaxshi yetishmaydigan sharoitda

yashovchi odamlar qoni tarkibida limfositlar soni juda kamligi va limfositlar

qonda kechadigan muhim biologik reaksiyalarda passiv qatnashishi

isbotlangan.Rux va uning birikmalari gipofiz bezidan, oshqozon osti

bezidan, buyrak osti bezidan ishlab chiqarilgan gormonlarning odam

organizmida bir tekis tarqalishida ham katta rol o’ynaydi. Shu bilan birga rux va

uning birikmalari insulin gormonining sintez bo’lishi va uni organizm tomonidan

o’zlashtrilishida ham qatnashadi. Organizmda sezgi organlarining normal

rivojlanishi ham rux elementi bilan bog’lik. Ruxning etishmasligi gipogevziya

(ta’m bilish sezgisining pasayishi) va goosmiya ( sezish qobilyatining pasayishi )

paydo bo’lishiga olib keladi. Ruxning ta’m bilish sezgisiga ta’siri shu bilan

tushuntriladiki, u maxsus spesifik rux saqlovchi oqsil - gustin tarkibiga

kiradi. Ushbu oqsil moddasi quloq oldi so’lak bezlari ishlab chiqargan so’lak

tarkibida uchraydi. Organizmda fiziologik yoki patofiziologik jarayonlarning

sodir bo’lishi rux elementining miqdoriga bog’liq. Olimlarning olib borgan

tadqiqotlari natijasida shu narsa ma’lum bo’ldiki, rux elementi organizmga ovqat

tarkibi bilan 13 mg, xavo bilan 0.1 mg-ga yaqin kiradi hamda odam axlati bilan

11 mg, siydik bilan 0.5 mg, teri orqali esa 0.78 mg atrofida ajralib chiqadi.

Organizmdagi ruxning umumiy miqdori 2300 mg-ni tashkil qilib shundan 1800

mg yumshoq to’qimalar tarkibida bo’ladi. Rux organizmdagi barcha to’qima va

xujayralar tarkibida bo’ladi, lekin uning miqdori turli to’qima va hujayralarda

turlicha miqdorda uchraydi. Organizmda ruxga boy organlardan jigar, buyrak,

ko’z shox pardasi, gipofiz bezi, soch tolalari hamda muskullarni ko’rsatish

mumkin. Shu bilan bir qatorda suyak to’qimalarini ham kiritish mumkin. Chunki

suyak to’qimalarida 100 mg-dan ko’proq miqdorda uchraydi. Shuni ham

ta’kidlab o’tish joizki, odam bosh suyagi tarkibida eng ko’p miqdorda bo’ladigan

elementlar bular rux va temirdir.Ma’lum bo’lishicha so’lak tarkibidagi rux

elementi tishlarning kariesini oldini oluvchi himoyalovchi faktor sifatida rol

o’ynaydi. Rux elementi ichak shilliq pardalarining epiteliy hujayralarini normal

bo’linib ko’payishida muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Oshqozon-ichak yo’llari

enteropatik akrodermatit kasalligiga chalingan bemorlarda ichak shilliq qavatida yaralar paydo bo’lishiga, ulardagi so’rg’ichlarning (vorsinkalarning)

xarakatchanligini pasayib ketishiga va ularning xususiy plastinkalaridagi limfa

tugunlarida ortiqcha suyuqlik to’planishiga olib keladi. Ushbu kasallikni

davolashda tarkibida rux elementi mo’l miqdorda bo’lgan dori vositalari

berilganda ijobiynatijalar olingan. O’n ikki barmoqli ichagi kasallangan

bemorlarda organizmdagi ruxning umumiy miqdori kamayib ketishi, o’n ikki

barmoq devorlarida esa rux miqdori normadan 30% yuqori to’planishi ma’lum

bo’ldi. V.M. Karlinsk tadqiqotlariga ko’ra oshqozon-ichak yo’llarida

fermentlarning faolligi ortib ketishi natijasida organizmda reparatsiya

jarayonida ruxning miqdori ortib ketadi.

Katta odamlarda qon zardobi tarkibida ruxning miqdori 10.7-22.9

mkmol/l bo’lib bu miqdor qondagi alfa 2-makroglobulin xolatiga bog’liq.

Shuningdek rux erkin aminokislotalar bilan bog’lanishi mumkin. Organizmdagi

umumiy rux miqdorining 75-80% eritrositlarda bo’ladi. Rux eritrositlar

tarkibidagi karboangidraza fermenti tarkibida uchrab uning faolligini oshiradi.

Qon plazmasi tarkibida 11-22%, leykositlarda esa 3% atrofida uchraydi. Hujayra

tarkibida uchraydigan ruxning umumiy miqdorini 30-40% hujayra yadrosida,

taxminan 50% sitoplazma va organellalarda, qolgan qismi hujayra

membranalarida uchraydi. Gilliard va Pirionlar qondagi rux miqdori ertalab soat

9-da yuqori kechki payt 6-da esa pastroq bo’lishini mahsus tekshirishlar

natijasida aniqladilar. Qondagi rux konsentratsiyasining miqdori xattoki insonlar

jinsiga ko’ra xam turlicha bo’lishi Valle.B.L. tomonidan aniqlandi. Sog’lom

odamlarda 3 yoshdan 13 yoshgacha rux miqdori bir xil saqlanadi. Sochdagi

rux miqdori ham 1.33 mkmol/l bo’lib yosh ulg’aygan sari uning miqdori

kamayib borad.Oziq moddalar bilan ruxning organizmga kirishi turlicha.

Organizmga ruxning ko’proq miqdorda kirishi xayvon oqsili bilan bog’liq. Kunlik

ovqat ratsionida ruxning miqdori 10-30%-gacha bo’ladi. Tarkibida hayvon oqsili

tutgan ozuqa moddalarda esa organizm 60%-gacha ruxni o’zlashtrishi mumkin.

Agar kunlik ovqat ratsioni tarkibida barcha moddalar yetarli bo’lib rux

elementining miqdori kam bo’lsa bu narsa moddalar almashinuvi

jarayoniga ham kuchli salbiy ta’sir o’tkazadi.Fitatlar xelat ko’rinishdagi kompleks

birikmalar bo’lib, uning tarkibidagi oqsil moddasiga rux kuchli bog’langan bo’ladi

va ular organizmda qiyin so’riladi. Fitatlar o’simlik tolasi bo’lib oshqozon ichak

yo’llarida deyarli hazm bo’lmaydi. Ularga gemisellyulozalar, o’simlik smolalari,

pektinlar kiradi. Tabiatda uchraydigan boshqa xelat komplekslarga gemoglobin,

xlorofill, glisinlar ham uchraydi. Fitatlar organizmga tushganda xazm so’lagini va

oshqozon shirasini ortiqcha ishlab chiqarilishiga sabab bo’ladi. Bir oylik emizikli

bolalarga ona suti tarkibida 3mg/l rux kiradi. Bola 9 oylik bo’lganda uning

miqdori ikki barobar kamayadi. Ona suti tarkibida rux kompleks birikma pikolin

kislotasi ko’rinishida bo’lib, u chaqaloqlar ichagida 41-51%-gacha tez va engil

xazm bo’ladi. Sigir suti tarkibida ham rux miqdori ko’proq lekin bunda rux

kompleks ko’rinishda bo’lmagani uchun ko’pi bilan 10-30% rux

o’zlashtriladi.Oshqozon-ichak yo’llarida rux bir qancha minerallar bilan birga,

masalan, kalsiy, temir, mis, kadmiy va qo’rg’oshin kabilar bilan o’zlashtriladi.

Hazm yo’llarida temir va mis miqdori 2:1 nisbatda bo’lganda

ruxning so’rilishi biroz pasayadi. Mis va ruxning antogonizmi ichakda so’rilish

jarayonida amalga oshadi. Ruxning so’rilishi metalltionenni intensiv ravishda

sintez bo’lishiga bog’liq. Va u ruxning tashilishida muxim rol o’ynaydi. Ruxga

nisbatan mis fermentlarga kuchliroq bog’lanadi va u metalloferment tarkibidan

ruxni siqib chiqarishi mumkin. Ortiqcha rux miqdori organizmda misning

so’rilishiga ham ijobiy yoki xam salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Organizmda

ruxning yetishmasligi tufayli mis elementi muskullarda va boshqa organlarda

ayniqsa jigarda ko’p miqdorda to’planadi. Bu o’z navbatida jigarda ruxning

miqdori keskin kamayishiga olib keladi. Ortiqcha kalsiy bo’lishi ham ichaklarda

ruxning so’rilishiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Rux va kalsiyning molyar nisbati 1:10

nisbatda bo’lganda ruxning so’rilishi uchun optimal sharoit xisoblanadi. Birq

ruxning ortiqcha bo’lishi yoki uning almashinuvining buzilishi esa kalsiy va

fosfor almashinuviga salbiy ta’sir ko’rsatishi bu esa keyinchalik osteoporoz

xastaligini kelib chiqishiga sabab bo’lishi mumkin. R u x va uning

birikmalarining so’rilishi hazm qilish organlarining normal ish faoliyatini olib

borishiga xam bog’liq. Rux asosan yuqori xazm qilish yo’llarida so’riladi.

Jumladan o’n ikki barmoq ichakda 40-45%, ingichka ichakda 15-20%, to’g’ri

ichakda 1-2% so’riladi. Ingichka ichakda mahsus Panet xujayralari mavjud

bo’lib, ular ruxli birikmalarni so’rib olishda katta rol o’ynaydi va ularning

faoliyati vegetativ nerv sistemasi orqali boshqarilib turadi. Rux asosan jigarda,

buyraklarda, ingichka ichakda xosil bo’ladigan metalltionen yordamida hazm

bo’ladi. Emizikli yoshdagi bolalarda ona suti tarkibida bo’ladigan

prostalandin-E2 yordamida xazm bo’ladi.I ch akda so’rilayotgan rux qon

plazmasi tarkibida oqsillar va aminokisltalar bilan birga kompleks ko’rinishda

bo’lib uning juda oz miqdori erkin holatda bo’ladi. Ruxni ichakdan jigarga tashib

beruvchi modda bu albumindir. Taxminan qon plazmasidagi rux miqdorining

yarmi to’qimalarning yangilanib turishida qatnashadi va ruxni albumin bilan

bog’lanishi ancha kuchsizdir. 7%-ga yaqin rux aminokislotalar bilan bog’langan

bo’ladi. Masalan, gistidin, lizin, treonin, sistin, glyutamin. Ruxning ushbu

aminokislotalar bilan xosil qilgan birikmalari mikroelement vazifasini bajaradi.

Plazmadagi ruxning qolgan miqdori serruloplazma, transfer hamda alfa 2-

makroglobulin bilan bog’langan bo’ladi. Ichakdan jigarga o’tgan rux bu yerda

depolanadi. Jigarda bir qancha rux saqlovchi fermentlar sintezlanadi, natijada

rux-proteinlar hosil bo’ladi (karboangidraza, malatdegidrogenaza, fosfotaza).

Shuningdek jigar va buyraklarda metalltionen- past molekulyar oqsillar

ham sintezlanib bu moddalar o’zida juda ko’plab tio guruhni saqlaydi,

hamda ushbu moddalar o’ziga rux va kadmiy elementlarni kuchli bog’lash

xususiyatiga ega. Bu modda birinchi marta 1957-yilda otlarning buyraklaridan

ajratib olingan. U murakkab biokimyoviy tuzilishga ega bo’lib, tarkibida 1 mol

proteinga 7 gr/atom rux to’g’ri keladi. Uning molekulyar massasi 6.700. Hozirgi

kunda metallotionenlar 3 guruhga bo’linadi. Odam organizmidagi

metallotionenlar 3-guruxga kiradi. Metallteonen haqida ko’plab ma’lumotlar

olingan bo’lsada uning imkonyatlari to’la o’rganilmagan. Ayrim fikrlarga ko’ra u

ruxning so’rulishi va jigarda depolanishini ta’minlaydi, toksik metobolitlarni

bir-biriga bog’laydi shunungdek ruxni butun tana bo’ylab bir meyorda

tarqalishini ta’minlaydi. Odatda rux organizmdan oshqozon-ichak yo’llari orqali

chiqib ketadi. 10% rux buyraklarning proksimal kanallari orqali

chiqariladi, odam ko’p terlaganda xam ter orqali ruxning ko’p qismi chiqib

ketadi. Tajribalarda mahsus radiaktiv ruxli modda og’iz orqali ichirilganda uning

70% axlat bilan va 0.3% siydik bilan ajralishi kuzatilgan.

Rux yetishmasligini shartli ravishda uch turga bo’lish mumkin:

1. Ekzogen yetishmovchilik;

2. Endogen yetishmovchilik;

3. Yatrogen yetishmovchilik;

Ruxning asosiy ekzogen yetishmovchiligiga ovqat tarkibi bilan rux elementini yetarli darajada organizmga kirmasligi, ovqat ratsionini to’g’ri

tuzmaslik, natijada proteinlar, lipidlar minerallarning bir me’yorda kirmasligi

natijasida kelib chiqadi. Orgazmda rux elementining defitsidi xatto rivojlangan

mamlakatlar fuqarolari orasida xam qayd etilgan.

Rux elementining yetishmasligi darajasiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi:

1. 
   Prelatent yetishmovchilik: sochlarda ruxning miqdorini kamayib ketishi,
   
2. 
   eritrositlarda rux kamayib ketishi, sezgi va ta’m bilish a’zolarining ish
   

faoliyatini buzilishi;

3) Latent yetishmovchilik: gipogonadizm, gipoosmiya, gipogevziya, ishtahaning

yo’qolishi;

3. 
   Ruxning yaqqol yetishmovchiligi: past bo’ylik, gipogonadizm, gipoxrom
   

anemiya, gipoosmiya, gipogevziya, alopetsiya- ya’ni rux tanqisligi

tufayli paydo bo’ladigan belgilarni har tomonlama namoyon bo’lishi.

Rux tanqisligi bolaning embrional davrida ham va undan keyin ham

kuzatilishi mumkin. Rux elementining tnqisligi tufayli homilador ayollarda erta

tug’ish, bolalarning o’lik tug’ilishi, yosh bolalarda tug’ma yurak poroglari,

gidrosefaliya, mikrooftalmiya, umurtqa pog’onasining qiyshayishi kabi salbiy

oqibatlar ham kuzatilgan. Shu bilan bir qatorda rux elementining endogen

yetishmasligi seliakiya, Kron kasalligi, Vilson-Konovalov kasalligi,

mukovistidoz, jigar serrozi, o’tkir diareya kabi xastaliklarida ham kuzatilgan.

Rux birikmalari. Rux oksid, ZnO — ruxning kislorod bilan birikmasi.

Oq rangli kristall modda. Zichligi 5,7 g/ sm3; 1800° da sublimatsiyalanadi. Suvda

oz eriydi; kislotalarda erib tegishli tuzlarni beradi. Amfoter — ishkrrlarda erib

sinkatlar hosil kiladi. Tabiatda sinkit (kizil rux rudasi) minerali koʻrinishida

uchraydi. Sirlar tayyorlashda, oq boʻyoq, kauchuk, sellyuloza, plastmassa, rezina

toʻldirgichlari, tibbiyotda malham va sepma dori sifatida ishlatiladi. Zaharli, uni

hidlaganda isitma chiqaradi, bosh ogʻriydi, koʻngil ayniydi va yoʻtal tutadi.

Ruxning 2 ta silikata maʼlum: m ye tasilikat ZnSiO3 — oq rangli geksagonal yoki

romb panjarali kristall modda. Suyuklanish trasi 1429°, zichligi 3,52 g/ sm3 Orto

s i l i kat Zn2Si04 (villemit) — oq rangli geksagonal panjarali kristall modda.

Suyukdanish trasi 1510°, zichligi 4,2 g/sm3. Rux silikatlari rux oksidi bilan kvars

qumini birga yuqori trada (1350—1400°) kuydirish yoʻli bilan olinadi. Shaffof,

boʻgʻiq rangli, maxsus shisha va sirlar i. ch. da qoʻllanadi.

Rux sulfat, ZnSO4 — rangeiz ortoromb panjarali kristall modda;

zichligi 3,74 g/sm3. 800—900° da ZnO va SO2 ga ajraladi. Suvdagi eritmalaridan

suvli kristallogidrat ZnSO47H2O — rux kuporosi koʻrinishida ajralib chikadi.

Viskoza i. ch. da, boʻyoqchilikda, chitlarga gul bosishda, elektrolitik usulda rux

metali oliщda, mikrooʻgʻit sifatida va tibbiyotda ishlatiladi.

Rux sulfid, ZnS — ruxning oltingugurt bilan birikmasi. 2 ta

modifikatsiyasi bor: a — ZnS (sfalerit) — kub panjarali kristall modda. r — ZnS

(vyursit) — geksagonal panjarali kristall modda. Suyukdanish trasi 1850° (150

atm bosim ostida), zichligi 3,98—4,092 g/sm3, 1185° da sublimatsiyalanadi.

Suvda erimaydi, kislotalarda yaxshi eriydi. Sfalerit rux olishda muhim xom ashyo

hisoblanadi. Lyuminoforlar komponenti, bariy sulfat bilan aralashmasi oq boʻyoq

— litopon olishda, kadmiy sulfid bilan aralashmasi televizor kineskoplari

tayyorlashda ishlatiladi.

Rux xlorid, ZnCl2 — ruxning xlor bilan birikmasi, rangeiz kristall

modda. Suyukdanish trasi 318°, qaynash trasi 732°, zichligi 2,91 g/sm3. Suvda

yaxshi eriydi. Rux konsentratiga osh tuzini qoʻshib qizdirish, haydash va uni

chang holida tutib yigʻish, shuningdek, rux oksidi yoki metall boʻlaklariga xlorid

kislota taʼsir ettirish, soʻngra bugʻlatish usullari b-n olinadi. Yogʻochni chirishdan

saklashda shimdiriluvchi tarkib sifatida, metallarni payvandlashda (oksid

pardalardan tozalashda), pergament i. ch. da qoʻllanadi.Qaytarilgan rux bug’i

sovitkichda suyuqlikka aylantirilib qoliplarga quyiladi, bunda qo’rg’oshin,

mishyak kabi qo’shimchalar bo’ladi. Yuqoridagi yo’l bilan olingan rux oksid

sulfat kislotada eritiladi, natijada rux sulfat tuzi hosil bo’ladi, uni elektroliz

qilib, rux ajratib olinadi.

Rux oksidining uglerod (II) oksidi bilan kaytirilishi:

ZnO + CO --> Zn + CO2

Nodir metallarning kompleks birikmalaridan kaytarilishi:

2K[Au(CN)2] + Zn --> K2[Zn(CN)4] + 2Au

Shuningdek, agar kurgoshin tuzi eritmasiga rux metali tushirilsa, kurgoshin

ruxga qaraganda aslrok bulgani uchun,rux kurgoshinni uning tuzi tarkibidan

sikib chiqaradi:

Zn + Pb(NO3)2 = Pb + Zn(NO3)2

Metallarni bu xossasiga asoslanib, kuyidagi Beketov katoriga terish mumkin:

Li, K, Ca, Na, Mg, Al, Mn, Zn, Fe, Cd, Co, Ni, Sn, Pb, H2, Cu, Ag, Hg,

Au SO4 2- ionlar diafragma orqali utib Zn2+ ionlari bilan birikadi. Yakobi

elementida kuyidagi ximiyaviy reaksiya boradi:

CuSO4 + Zn = ZnSO4 + Cu

1.5. RUH AJRATIB OLINISHI

Tabiatda rux, asosan, sulfid holatida uchraydi. Bir xil rux birikmalari – bu

kislorod bilan bog‘langan oksid zahiralaridir. Sanoatda keng tarqalgan va

ishlab chiqarishga jalb qilinadigan xomashyo bu – kompleks rux-qo‘rg‘oshin

sulfidli polimetallik rudalar. Bu rudalarda asosiy metallardan tashqari, yana

mis, kadmiy, nodir va kamyob metallar bor. Hozirgi kunda qayta

ishlatilayotgan rudalarda ruxning miqdori 1,5 %, rux-qo‘rg‘oshin rudalarda

esa 1,0–1,5% Zn va 0,4–0,5% Pb mavjud. Bu rudalar qayta ishlashdan oldin

boyitiladi. Asosiy boyitish usuli – selektiv flotatsiyadir. Oldin rudadan

kollektiv ruxqo‘rg‘oshin boyitmasi olinib, keyin u alohida rux va qo‘rg‘oshin

boyitmalariga ajratiladi. Sulfidli rudalarda rux, asosan, sfalerit – ZnS shaklda

uchraydi. Oksidlangan rudalarda rux-karbonat ZnSO3 (smitsonit) va

gidrotsinkiy ZnSO3 · 2 ZnS (ON)2 va silikat (valletit Zn2SiO4) turlarda

uchraydi. Ruxning boyitmaga o‘tish darajasi 70–85 %ni tashkil qiladi. Rux

boyitmasining taxminiy tarkibi, %: Zn 40–60; Pb 0,2–3,5; Ca 0,15– 2,3; Fe

2,5–13; S 30–35; Ca 0,1–0,5; As 0,03–0,3; Sb 0,01–0,07; Ca 0,001–0,013; In

0,001–0,07. Boyitmaning maydaligi 30–35% (–75mkm) – 70–90 % (–75mkm)

masofada o‘zgaradi. Boyitmaning muhim texnologik xususiyatlaridan biri

zichlikdir. Rux boyitmasining zichligi – 3,4–4,3 g/sm3; sochiluvchi massasi

1,9–2,3 g/sm3, namlik 10-16%, quritilgandan keyin 6–8 %. Sulfidli rux

xomashyosini bevosita erkin holatigacha tiklash mumkin. Masalan:

ZnS + H2 = Zn + H2S. (4.1)

Ammo kuchli tiklovchi moddalar H2 va CO samarador emasdir. Masalan,

keltirilgan reaksiya uchun 1000 °C da muvozanat konstantasi teng:

Kp = PZn · PH2S / PH2 = 2,1 · 10–4.

Bundan xulosa shuki, yuqori harorat va bosimlarda ham tiklanish

mahsulotlarining chiqishi judayam kam Amaliyotda sulfidlarni avval

oksidlantirib, keyin tiklash afzalroqdir. Sanoatda ZnS ning ZnO ga

oksidlanishini pirometallurgik usul bilan amalga oshiriladi. ZnO ning

tiklanishini esa pirometallurgik yoki gidrometallurgik usullar bilan amalga

oshirish mumkin. Oxirgi usul bo‘yicha ZnO ni sulfat kislotasida eritib elektroliz

yordamida erkin metall olinadi. Ruxni sulfid boyitmasidan ajratib olish ZnS,

ZnO va ruxning xususiyatlariga bog‘liq. Ruxning oksid va sulfidi yuqori

haroratda eriydi. Masalan, ZnS atmosfera bosimida 1200 °C dan ziyod

haroratda bug‘lanadi va 2000 °C gacha eriydi. ZnO esa 1975 °C da suyuq

holatiga o‘tadi. Shuning uchun ZnS ning ZnO ga oksidlanishini yuqori

haroratlarda katta tezlik bilan borishi mumkin. Rux sulfidining oksidlanishi

ekzotermik jarayondir va unga qo‘shimcha yoqilg‘i sarflanmaydi. Ruxni

oksiddan tiklash uchun ko‘p energiya sarflanadi. Shuning uchun

pirometallurgik tiklanish yuqori harorat va tiklovchi moddaning mavjudligida

olib boriladi. Elektrolitik tiklanish ham elektr quvvatining katta hajmda

sarflanishi bilan bog‘liqdir. Metallik rux oson suyuq holatga o‘tadi – erish

harorati 419 °C, 907 °C da bug‘ holatiga o‘tadi, shuning uchun pirometallurgik

tiklanishda bug‘ holatida ajralib chiqadi. Piro va gidrometallurgik usullarning

xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz. Pirometallurgik usulda yakunlovchi mahsulot

bo‘lib g‘ovak kuydirma (kuyindi) olinadi. Kuydirish davrida modda oltingugurtni

yo‘qotib, keyin qotishma shaklga o‘tadi. Qotishma olish uchun harorat

1300–1400 °C gacha ko‘tarilishi kerak. Buni aglomeratsiya jarayonida amalga

oshiriladi. Aglomerat keyinchalik qattiq uglerod yordamida tiklanadi.

Gidrometallurgik usul bo‘yicha kuydirish 900–1000 °С da

kuyindi-kukun olishga qaratiladi. Olingan kukun sulfat kislotasida eritiladi.

Eritmadan rux elektroliz bilan erkin holatida ajratib olinadi, sulfat kislotasi esa

regeneratsiya bo‘lib qaytadan tanlab eritishga yuboriladi. Dunyo miqyosida

taxminan 20 % pirometallurgik va 80 % rux gidrometallurgik usullar bilan

olinadi.

1.6. Rux konsentratini kuydirish

Rux konsentratini kuydirishdan asosiy maqsad – sulfidli ruxni tiklanish

jarayoniga tayyorlangan oksid holatiga tezroq va kam sarf xarajatlar bilan

o‘tkazishdir. Bunda kuyindini shunday holatda olinishi kerakki, undan yuqori

samaradorligi bilan keyingi texnologik jarayonlarni o‘tkazishga imkon yaratilishi

lozimdir. Shu bilan bir qatorda, kuydirishda ajralib chiqayotgan oltingugurt

birikmalarini to‘laroq darajada sulfat kislotasi olish uchun yuborishdir.

Pirometallurgik usul uchun kuyindini aglomerat (qotishmaning bir turi)

shaklda olinadi va bu rux keyin yuqori haroratda qattiq uglerod yoki boshqa

tiklovchilar yordamida tiklanadi. Gidrometallurgiya usuli uchun tanlab

eritishga mo‘ljallangan kuyindi quyidagi talablarga javob berishi kerak:

1) sulfidlarda oltingugurt miqdori iloji boricha kam bo‘lishi kerak (0,1–0,3 %);

2) eriydigan sulfat holati me’yorli bo‘lishi kerak (Sso4 2–4 %);

3) mayda fraksiyasi (0,15 mm) yuqoriroq bo‘lishligi;

4) ferrit va silikat shakldagi rux miqdorining me’yoridaligi.

Bunday talablar gidrometallurgik usulni mazmunidan kelib chiqadi.

Zamonaviy amaliyotda tanlab eritishga mo‘ljallangan rux konsentrati qaynar

qatlam (KS) pechlarida, 900–1000 °C oralig‘ida kuy- diriladi. Sulfidli rux

konsentratsini qaynar qatlam «KS» pechida kuydirish amaliyoti . Rux

zavodlarida, tarkibi har xil bo‘lgan bir necha konsentratlar ishlatiladi. Shixta

tayyorlash davrida konsentratlar shunday nisbatda olinadiki, ular rux, yo‘ldosh

foydali element va zararli komponentlar bo‘yicha aniq tarkibga ega bo‘lishi zarur.

Qayta ishlashga kelgan rux konsentratining taxminiy tarkibi, %:45–60 Zn; 29–35

S; 6–12 Fe; 1,5–5,0 AI2O3; 0,2–4,4 Pb; 0,1–3,0 Cu;0,4–3,0; SiO2; 0,5–1,5 CaO;

0,2–1,0 MgO; 0,01–0,4 As; 0,01–0,3 Sb, 20–160 g/t Ag va 0,5–10 g/t Au.Shixta

pechga quruq yoki bo‘tana shaklda yuklanadi. Tashqaridan keltirilgan va

tarkibi yaqin bo‘lgan konsentratlar quruq shaklda qo‘llaniladi. Agarda rux zavodi

boyitish fabrikasi yonida bo‘lsa, yoki konsentratlar tarkibida rux farq qilsa,

bo‘tana shaklda yuklash maqsadga muvofiqroq bo‘ladi (bunga asosiy sabab

bo‘tanadagi moddalar yaxshi va to‘la aralashtirilishi) lekin ortiqcha namlik

metall dastgohlarni korroziyaga uchratadi va gaz chiqarish sistemasi ishlashi

qiyinlashadi. Quruq shixta olish uchun konsentratlar bir xil rux olinishigacha

aralashtiriladi va quritish barabanida, 6–8 % qoldiq namlikkacha quritiladi.

O‘zbekiston rangli metallurgiyasida silindrik shakldagi qaynar qatlam «KS»

pechlari keng tarqalgan. Ular tubining maydoni 34 m2, forkameralar maydoni

1,5 m2, balandligi – 10 m, kuydirilgan moddani ajralib chiqish bo‘limi

balandligi 1,0–1,2 m Soplardagi teshiklar kesimi maydoni, podning maydoniga

nisbatan 0,8–1,0 %ni tashkil qiladi. Kukunsimon sulfidli rux konsentratini

kuydirish gaz fazasining tezligi 10–12 m/s ostida olib boriladi. Gazning

tezligini oshirish ortiqcha chang ajralib chiqishiga olib keladi. Agarda gazning

tezligi kamroq bo‘lsa, shixta moddalari qaynash muhitidan ajralib chiqib,

soplalarga cho‘kib qoladi. «KS» pechini normal ishlashi uchun uning hajmida

issiqlik balansini ushlab turish kerak. Issiqlikning taqsimlanishi %; texnologik

gazlar bilan 60 %; chang va devor orqali sarflanishi 20 %. Issiqlikning qolgani

maxsus moslama yordamida pechdan chiqarilishi kerak. Aks holda issiqlik

to‘planib moddaning o‘ta qizishiga olib kelishi mumkin. Ortiqcha issiqlik maxsus

trubkali kesson orqali pechdan tashqariga chiqariladi. Kuydirish pechining

normal ishlashi uchun quyidagi talablar bajarilishi kerak:

1. 
   shixtani mineralogik va yiriklik tarkibi ko‘rsatkichlarining doimiyligi va
   

qatlamga bir xil tezlikda yuklanishi;

2) havoning tub maydoni bo‘yicha bir xil taqsimlanishi;

3) kelayotgan havoning doimiy bosimi;

4) pechning ishchi hajmida va boshqa dastgohlarda o‘zgarmas bosim bo‘lishi.

Moddalarni kuydirish 950–970 °C oralig‘ida amalga oshiriladi. Jarayonda qattiq

moddalarning ajralib chiqishi %; kuyindi 65; siklon changi 30; elektrofiltr

changi 3,3; gazoxod changi 1,7. Texnologik gazlarda SO2 miqdorining ko‘payishi,

uni sulfat kislotasi olishda qulaylik yaratadi. Oddiy havoda kuydirishda pechdan

chiqayotgan gazda SO2 miqdori 8,5–10 %ni tashkil etadi Kislorodga boyitilgan

havo qo‘llansa – SO2 miqdori 12–15 % gacha ko‘tariladi. Ammo gazoxod

sistemalari yaxshi germetik qoplanmaganligi sababli, ikkilamchi havo tortiladi

va natijada SO2 miqdori bir oz kamayadi. Odatda, kuyindida metall miqdori,

konsentratga nisbatan, bir oz ko‘proq. Masalan, agar konsentratda rux miqdori

50,9 % bo‘lsa, kuyindida bu ko‘rsatkich 60,3 %ni tashkil qiladi. Ajralib chiqqan

changlar kuyindi bilan birga tanlab eritishga yuboriladi. Kuydirilgan

konsentrat texnologiya bo‘yicha sulfat kislota eritmalarida tanlab eritiladi va

so‘ngra eritmadan elektroliz usulida cho‘ktiriladi. Shuning uchun

texnologiyani to‘liq yoritish maqsadida keyingi boblarda tanlab eritish

jarayoni haqida ma’lumotlar keltiriladi.