O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta

 
4.6. Javobgarlik haqidagi umumiy qoidalar 
 
Davlat  ichida  amalga  oshiriladigan  aksariyat  savdo-sotiq  bitimlardan  o‘zaro, 
tovarlar  mamlakat  tashqarisiga  sotilganda  sotuvchi  –  eksport  qiluvchi  va  xaridor-
import  qiluvchi  avval  birgalikda  ish  qilmagan  yoki  bir  birlari  haqida,  o‘zganing 
milliy  huquqiy  tizimi  to‘g‘risida  hech  nima  bilmagan  bo‘lishlari  mumkin.  Sotuvchi 
uchun quyidagilar noma’lum  bo‘ladi:  
1) Xaridorning kredit to‘lash imkoniyati mavjudmi yoki ishonsa bo‘ladimi;  
2) Xaridor hamkasabalaridan olingan axborot ishonchlimi;  
3)  Valyutani  nazorat  qilish  to‘lovlarni  o‘tkazishga  to‘sqinlik  qilmaydimi 
(ayniqsa, ular qatiy valyutada bo‘lsa);  
4)  Agar  to‘lovlarni  xaridor  valyutasida  to‘lashga  ruxsat  berilsa,  buning  xatari 
qay darajada  
5)  Xaridordan  to‘siqsiz  to‘lovlar  olinganda  qanday  kechikishlar  yuz  berishi 
mumkin.   
  Boshqa tomondan, xaridor uchun ham quyidagilar noma’lum  bo‘ladi:  
1) To‘lovlar oldindan to‘langanda sotuvchi tovarlarni yetkazib beradimi;  
2) Yetkazib berilgan tovarlar miqdori va sifati shartnomadagi kelishuvlarga mos 
keladimi  
3) Mos yuk tashuvchi tovarlarni tegishli sug‘urtalash bilan yetkazib beradimi;   
4) Tovarlarni tashish jarayonida ziyon yyetkazilmaydimi  
5)  Xaridor  tovarlarni  bojxonadan  olishi  uchun  sotuvchi  tovar  haqida  to‘liq 
hujjatlarni taqdim etadimi?  
6)  Sotuvchi,  eksport  nazorati  va  import  tovarlarining  bojxona  narxiga  muvofiq 
etarlicha  hujjatlarni  taqdim  etaqdimi  (masalan,  tovarlar  ishlab  chiqarilgan  mamlakat 
sertifikatlari, tibbiy va boshqa turdagi sertifikatlar)  
7)  Xaridor-import  qiluvchi  turgan  joyda  tovarni  qabul  qilishda  yoki  undan 
foydalanishda qanday kechikishlar bo‘lishini bilmaydi.       
  Agar  tomonlar  bir  biri  bilan  tanish  bo‘lmasa,  bu  xatarlar  juda  jiddiy,  balki  

---

68 
 
ularni  bartaraf  etish  mumkin  bo‘lmasligi  mumkin.  Sotuvchi  va  xaridor  turli  joyda 
bo‘lganlari bois, ular bir vaqtda uchinchi tomon ishtirokisiz tovarni pulga almashtira 
olmaydi.  Akkreditivdan  foydalanib,  hujjatlashtirilgan  savdo-sotiq  bitimini  tuzish, 
mazkur yirik xatarlarni uchinchi tomonlarga qanday yuklash mumkinligini namoyish 
qiladi,  chunki  uchinchi  tomon  maxsus  bilimlarga  ega  va  bunday  xatarlarni 
kamaytirishi mumkin. 
  Vositachi  sifatida  jalb  etilayotgan  uchinchi  tomon  –  bu  banklar  (  xaridor 
mamlakatida  kamida  bitta  va  ikkinchisi    sotuvchi  mamlakatida  bo‘ladi)  va  kamida 
bitta yuk tashuvchidir. Shunday qilib, ishtirok etuvchi tomonlar bu:  
1) Xaridor, u mijoz deb ham ataladi;  
2)  Xaridorning banki;  
3)  Sotuvchi;  
4)  Sotuvchi mamlakatida bo‘linmasi mavjud bank (keyinckalik, sotuvchi banki 
deb nomlanadi);  
5) Kamida bitta yuk tashuvchi. Birgalikda bu tomonlar, aniqlash qiyin bo‘lgan, 
anchagina    xatarlarni  o‘z  zimmalariga  olishlari  mumkin.  Uni  bir  nechta,  aniqlash 
mumkin  bo‘lgan,  kichkina  qismlarga  bo‘lish  va  har  bir  tomon  bittadan  xatarni  o‘z 
zimmasiga olishi mumkin. Shunday qilib, savdo-sotiqning hujjatlashtirilgan bitimi  - 
bu xatarni taqsimlashh majburiyatiga ega emas. 
  Tomonlar  bu  holda  o‘zaro  bir  qator  shartnomalar  bilan  bog‘lanadi,  vaholanki 
bitimning  barcha  ishtirokchilari  barcha  shartnomalarda  ishtirok  etmasliklari  ham 
mumkin. Shartnoma tarkibiga quyidagilar kiradi:  
A) sotuvchi va xaridor o‘rtasida tovarlar savdo-sotig‘i to‘g‘risidagi shartnoma;  
B)  konosament,  ya’ni  yuk  tashuvchining  kvitansiyasi  va  yuk  tashishga  oid 
shartnoma;  
V)  akkreditiv,  yani  xaridor  bankining  (tasdiqlangan  akkreditiv  holida  esa 
sotuvchi  bankining  ham  majburiyatlari  bo‘lishi  kerak)    sotuvchiga,  tovarlarni 
yetkazib  berilganligiga  isbot  taqdim  etilganidan  keyin  to‘lovni  amalga  oshirish 
majburiyatlari. 
Mazkur  barcha  bitimlar  asosida  sotuvchi  va  xaridor  o‘rtasidagi  tovar  savdo-
sotigi  to‘g‘risidagi  shartnoma  yotadi.  Xaridor  va  sotuvchi  mazkur  shartnomaning 
ishtirokchilaridir,  bank  va  yuk  tashuvchi  esa  –  ishtirok  etmaydilar.    Sotuvchi 
tovarlarni shartnomada keltirilgan miqdorda va sifatda yetkazib beradi. Xaridor esa – 
tovarlarni qabul qilib olib, kelishilgan narxni to‘lashi kerak.   
Hujjatlashtirilgan  savdo-sotiq  bitimida  sotuvchi  va  xaridor  turli  mamlakatda 
joylashishadi va bunda tovarlarni tashish talab etiladi. Shuning uchun, odatda xalqaro 
yuk tashuvchining xizmatlaridan foydalaniladi.  Sotuvchi, yoki xaridor yuk tashuvchi 
bilan  yuk  tashish  shartnomasini  tuzadi  (bizning  misolda  shartnomani  sotuvchi 
tuzadi).  Sotuvchi  (yoki  yuk  tashish  shartnomasidagi  tushunchalar  bo‘yicha  yuk 
jo‘natuvchi)  yuk  tashuvchi  bilan  tovarni  xaridor  (yukni  qabul  qilib  oluvchi)  turgan 
joyga yetkazib berish to‘g‘risida shartnoma tuzadi.