O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

O‘zbek xalq shevalarida so‘z yasalishi

Bu mavzu o‘zbek shevalariga bag‘ishlangan har bir dialektologik ishda ma’lum ma’noda o‘z ifodasini topgan. Sh.Shoabdurahmonov, X.Doniyorov, F.Abdullayev, A.Aliyev, B.Jo‘rayev, Yu.Jumanazarov, N.Rajabov, K.Sharipova cingari dialektologlarning ishlarida qisqa bo‘lsa ham berilgan¹. Ot, sifat, fe’l va ravishlarda ko‘proq so‘z yasalishini kuzatish mumkin. Bu sohada affiksatsiya va kompozitsiya usullari bilan so‘z yasalishini kuzatish mumkin. O‘zbek adabiy tilida bo‘lganidek, shevalarda ham so‘z yasashning affiksatsiya usuli bilan ancha unumli so‘z yasash usulidir.Albatta so‘z yasalishi hodisasi shevalarimizning ham boyish manbalari sanaladi. Shu bilan birga shevaga oid ba’zi bir ishlarda so‘z yasalishiga namuna sifatida keltirilgan misollardan ba’zi birlari o‘zini oqlamaydi². Shevalardagi so‘z yasalishiga namunalar: -shug‘ / -sh’q yel’shug‘ (T.) -shək yelimshək (X.)

-dan xavardan (xabardor, X.) -g‘’ch suzכng‘’ch (T.)

-cha q’z’lcha (qizil lavlagi F.) -liq damizliq (tomizg‘i X.)

-lug‘ tuzlug‘ (A.,T.) -lכq botəlכq (Qo‘q.)

-ag‘ uyag‘ (uyg‘oq X.) -g’r bəzərg’r (bozorbob A.)

-da shairda (shaqirla jl.) -ch inanch (ishonch)

-əli / -ali getəli, barali (ketaylik, boraylik, X.)

-chəng/ -chən mahs’chən// məhs’chəng (mahsisiz) (F.,A.)

Shevalarda so‘zga so‘z qo‘shib so‘z yasash holatiga, ya’ni kompozitsiya usuli bilan so‘z yasalishiga ham misollar uchraydi:

shכkכsa gosh(t) barak palavkad’

tuxumbarak gul’ra:nכ bor’kalla

nenkad’ nכskad’

patma ch’mch’q (jiblajibon A.)

qכra yalaq (chug‘urchuq, F.)

Otlarda so‘z yasashning affiksatsiya yo‘li bilan hosil bo‘lgan yasama so‘zlar ko‘p uchraydi: bכg‘bכn, xalvכgar .

Biror kasb ixtisosga mansub shaxs oti yasovchi qo‘shimchalar:

- ch’: naych’, surnaych’, teg’rmכnch’, a’lכch’.

- kכr: sכh’pkכr - gar: nכsgar

- kash: p’llakash - tarכsh: juntarכsh

- paz: salmisapaz - bכf : shכy’bכf

- sho‘y: po‘stsho‘y - mand: ayכlmand

- bכz,-vכz: mכrbכz

O‘rin-makon ma’nosini bildiruvchi otlar yasovchi qo‘shimchalar:

- zכr,-’sten, -gכh, -dכn, -q, -כq, -qכq (bכtqכq)

Aniq va abstrakt predmetlar ma’nosini bildiruvchi otlar yasaydigan yasovchi qo‘shimchalar:

- a: gora, kosa, qalama - ak kunjak, yelak, tulak.

- ch’.-k’ surtk’ - כq orכq

- g‘’ch/-g‘uch q’rg‘ich, surg‘uch - chכq yarg‘uchoq (qo‘l tegirmoni)

- ush (ulush-to‘y-marakalarda beriladigan yemishlik ma’nosida).

Abstrakt ma’noli otlar yasovchi qo‘shimchalar:

- l’k, -l’q, - lik yaxsh’l’k, sכg‘l’q

- ch’l’k : de : qonch’l’k, uzumch’l’k

Old qo‘shimcha: ham - / -dכsh hamso : bat

hamkasp / kasbdכsh, sohbatdכsh hamnכm/adash.

Sifat yasovchi affikslar unumli va unumsiz ko‘rinishlarda uchraydi:

-l’, -l’k, -s’s, -gan, qg’l, -ak’; bala-chaqal’, tuzs’l, xכmak’; -q, -qכq, -g‘’n, -ma, ba-, -be, nכ-, ser-, ham-. Yumuq, urushqoq, maxtanchoq q’zg‘’n, purg‘un, qovurma, to‘g‘rama bama : n’, bamaza, nכaniq, hamtavכq.

Sifat yasovchi prefikslar (old qo‘shimcha) keng qo‘llanadi: ba-, be-, nכ-, ser-, ham-. Bulardan ko‘rinib turibdiki, shevalarimizda so‘z yasalishi qisman bo‘lsa ham adabiy tildan farq qiladigan holda uchraydi.