O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi



Download 221 Kb.
bet12/49
Sana31.10.2020
Hajmi221 Kb.
#50623
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   49
Bog'liq
xitoy tilida fellarning grammatik xususiyatlari

1
Bu yerda va keyinchalik: - bajarilayotgan harakatning orientiri, gapirivchi

G


  • Bajarilayotgan harakat yo’nalishi.

2 holat. (bu holatda ishlatilgan fe’lni2 deb belgilaymiz): harakat orientir yo’nalishidan boshqa tomonga yo’naladi, gapiruvchi vaziyatning bevosita ishtirokchisi.

他去三天了。


Uning ketganiga uch kun bo’ldi [men tomondan].

Bu holatda bajarilgan harakatning orientiri subyektiv aniqlangan – bu gapiruvchi (men). Sxematik ko’rinishda vaziyatni quyidagicha ko’rsatish mumkin:


G


2
Bu ikkita holat o’rtasidagi asosiy farq shundaki, birinchi holatda1 qo’llanilganida, harakat yo’nalgan orietir obyektivdir, ya’ni aniq belgilangan (onasi tomonga). Bu holatda gapiruvchi chetdan kuzatuvchi sifatida namoyon bo’lib, uning o’rni orientirga mos kelmaydi. Ikkinchi holatda2 ishlatilganida, bajarilgan harakatning orientiri subyektivdir – bu gapiruvchidir (harakat gapiruvchi tomonidan boshqa tomonga yo’naladi). Gapiruvchi vaziyatning ichida, uning bevosita ishtirokchisidir.

Ko’rib turganimizdek, 去 (ketmoq) harakat yo’nalishining asosisiy fe’llari semantikasida bir biridan gapiruvchining harakat bajaruvchisi (subyekt)ga nisbatan o’rni bilan farq qiluvchi ikkita holatni farqlash muhimdir:

a) gapiruvchi chetdan kuzatuvchi

b) gapiruvchi vaziyat qatnashuvchisi.

来 (kelmoq) va 去 1 harakat yo’nalishi fe’llari orasidagi farq harakat orientirida emas, balki gapirish markazining ifodalanishidadir. Masalan:

学生朝教室走来。

Talaba auditoriyaga ketyapdi.

Bu olimlar xitoy tilida fe’llarning harakat yo’nalishlari haqida o’z fikr mulohazalarini aytishgan, bundan tashqari yana chet el olimlari ham xitoy tilida harakat yo’nalishi fe’llari haqida o’z fikrlarini aytishgan u haqida 2-rejada kengroq yoritib berilgan.

Bundan tashqari fe’lli so’z birikmalari yasalishi sohasida postpozitiv komponent sifatidagi在 zai morefmasi qatnashgan ikki bo’g’inli leksik so’z birikmalari masalasi alohida e’tiborni talab qiladi.21

Pan Gun ushbu masalaga bag’ishlangan maqolada 1919 yildan boshlab bayxua da yozilgan asarlarda 坐在了地下 yerga o’tirdi, 倒在了地 yerga quladi, 扔在了床上 karavotga tashladi (bu hodisa shuningdek Lao Shening asarlarida ham uchraydi) kabi so’z birikmalari uchrashini yozgan.

Har tomonlama olib borilgan tahlil natijasida u 坐在zuozai kabi leksik birikmalar so’z birikishi orqali yasalgan fe’llar guruhini tashkil etadi degan hulosaga kelgan. Shu bilan birga Pan Gun ushbu fe’llar uchun umumiy bo’lgan grammatik xususiyatlarga ega va了 1е suffiksi bilan qo’llanila oladi deb aytib o’tgan.

Shuningdek uning bunday fe’llar tarkibidagi 在 zai postpozitiv morfemasini 送给conggei kabi fe’llar tarkibidagi 给 gei morfemasi singari predlog emas, fe’l deb hisoblash lozimligi haqidagi fikri ham qiziqish uyg’otadi.

Morfologik transpozitsiya (konversiya). Konversion model «ot – fe’l», Lyu Shu-syanning fikriga ko’ra xitoy tilida bir nechta leksik birliklar orqali namoyon qilinadi. Bu turdagi ot morfemalarining o’ziga hosligi natija fe’llarining suffikslari bilan birikish, affiksal usul bilan tur-zamon va modal shakllar hosil qilish, shuningdek to’g’ri obyektni ifodalovchi to’ldiruvchini qabul qilish, ularning kategoriyasini o’zgartirgan holda fe’llar guruhiga kiritish: 一把锁 bitta qulf, 这把锁bu qulf, 锁上qulflab qo’ymoq, 锁上了qulflab yopdi, 锁着qulflangan, 锁门eshikni qulflab yopmoq.

一把锁把门锁上。Qulfni olib, eshikni bekitmoq.

Hozirgi zamon yozuvchilari fe’l takrorida bugungi kunda ham sonlardan foydalanadilar. Xitoyshunos olim Li Gao “现代汉语动词研究” Xiandai hanyu dongci yanjiu (“Hozirgi xitoy tilida fe’llar tahlili”) kitobida “fe’llar takrorida fe’lning ‘一’ yi soni bilan birga qo‘llanilishi harakatning bir martaliligini ifodalaydi”22, deb yozadi. Biroq hozirgi xitoy tilida ‘一’ yi sonining fe’llar takrorida qo‘llanilishi harakatning bir marotaba sodir bo‘lganligini bildirmay, balki uning qisqaligini ifodalab keladi. Masalan, 看一看 kan yi kan o‘rta asr xitoy tilida “bir marta qarab ko‘rmoq (qarab qo‘ymoq)”likni, 摸一摸 mo yi mo “bir marta silab ko‘rmoqlik”ni bildirgan bo‘lsa, hozirgi xitoy tilida “qarab ko‘rmoq”, “silab ko‘rmoq”, ya’ni harakatning ohista ko‘rinishga ega ekanligini bildiradi23.

Xitoyshunos olim, professor Luy SHu-sya “中国文法研究” Zhongguo wenfa yanjiu (“Xitoy yozuvi”) kitobida 想来想去 xianglai xiangqu, 跑来跑去 paolai paoqu kabi misollar asosida xitoy tilida reduplikatsiyaning ‘AA去’24 ko‘rinishi haqida ma’lumot beradi. Uning yozishicha, ma’lum bir fe’l takrorida lai va qu harakat yo‘nalishini belgilovchi fe’llar qo‘llanilishi mumkin.

Van Li xitoy tilida fe’llar zamon, mayl va nisbatga ko’ra o’zgarmaydi, faqatgina fe’lning turi o’zgaradi deb hisoblaydi. Xitoy tilida fe’l shaxs va zamonga ko’ra o’zgarmaydi.

Zamonaviy xitoy tilida bir nechta tur-zamon modal shakllar va bitta nisbat shakl mavjud. Ba’zi shakllar affikslar (suffikslar va infikslar) yordamida hosil bo'lib, sintaktik shakllar hisoblanishsa, boshqa shakllar maxsus yordamchi so’zlar yordamida hosil bo’ladi va shu tariqa analitik shakllarni o’zida namoyon qiladi. Fe’lli shakllar ko’p bo’lmasa ham, xitoy tili fe’llarining turlanish sistemasi o’zining murakkabligi va o’ziga hosligi bilan ajralib turadi.

Xitoy tilidagi turning grammatik kategoriyalari masalasi ko’pchilik tilshunoslarning e’tiborini qaratgan. Masalaning mohiyatini aniqlash uchun avvalambor zamon kategoriyasidan mustaqil ravishda mavjud bo’lgan tur kategoriyasining borligi haqida gapirish to’g’rimi yoki xitoy tilida fe’l shakllari tur va zamonni qamrab oladi deyish to’g’riroq bo’ladimi degan savolga javob berish lozim.

Xitoy tilshunoslari (Lyu Shusyan, Van Li, Gao Minkay) so’z o’zgartiruvchi suffiklar yordamida yasalgan fe’l shakllarini tur kategoriyasiga kiritishadi.

Yuy Min xitoy tilidagi fe’llarning tur mohiyatini harakatning tugaganligi darajasi tushunchasi jihatidan ko’rib chiqadi. Ikkita – tugagan va davomiy turlarni ko’rsatib, u tur kategoriyasini zamon kategoriyasi bilan birlashtirish kerak emas deb hisoblaydi.



Download 221 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   49




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish