O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta ta’lim vazirligi Mirzo Ulug’bek nomidagi O’zbekiston Milliy universtiteti Mustaqil ish Fakultet

TARBIYANING ASOSI OILADA SHAKLLANADI !!!
Otasini og'ritgan el ichida xor bo'lar,
Onasini og'ritgan parcha nonga zor bo'lar.
Yoshlarni oilada va maktabda tarbiyalash. Maktabda ta’lim-tarbiya ishlarining samaradorligi faqat o‘qituvchining tayyorgarligi, ma’naviy qiyofasi va o‘z vazifasini qanday bajarishigagina bog’liq bo‘lmay, balki bola yashaydigan muhit va oilaning ta’siriga ham bog’liqdir. Oila bolani axloqiy tarbiyalash, uning ma’naviy-axloqiy yo‘nalishlarini shakllantirishning muhim omilidir. Oila erkaklar va ayollarning to‘la teng huquqligi, oila uchun bab-baravar javobgarligi asosida quriladi. Ota-onalarning o‘z hayotlari, turmush tarzlari, bola Shaxsida ilmiy dunyoqarash asoslari, ma’naviy, axloqiy, nafosat, mehnat va boshqa ijtimoiy omillarni shakllantirish maqsadida tizimli ta’sir ko‘rsatish jarayoniga oilaviy tarbiya deyiladi. Oila bola tarbiya oladigan eng birinchi jamoa bo‘lib, bola unda axloqiy qoidalar, urf-odatlarni bilib oladi, dastlabki axloqiy tajriba orttiradi. Ayni paytda oilaviy hayot va oilaviy tarbiya o‘zining milliy xususiyatlariga ham ega. Har bir inson yoshlikda ona qo‘lida tarbiyalanadi. Ona allasi bilan birga bola qalbiga ona muhabbati singadi va onaning erkalatishlari bir umr yodda qoladi, oilada bola yaxshi bilan yomonning farqini ajratishni o‘rganadi. Oila tarbiyasi orqali bola ongida umuminsoniy va milliy qadriyatlar, yashashdan maqsad haqida dastlabki tasavvurlar hosil bo‘ladi. O‘zbekiston sharoitida oilaviy tarbiya mazmuni tashkil etilishiga oid pedagogik omillar mavjudki, bularni hisobga olishga majburdirmiz. Bola maktabga qadam qo‘yganda yaxshi va yomon narsalar haqida o‘z tasavvuriga ega bo‘ladi. O‘qituvchi bolada qanday axloqiy tushunchalar mavjudligini va axloqiy fazilatlar qanday sharoitda shakllanganligini ham bilmog’i kerak. Shuning uchun ham muallim o‘quvchilarning ota-onalari bilan aloqa bog’lab, bolani tarbiyalashda ular bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yishi darkor. Tarbiyaning samaradorligi ko‘pincha oila va maktabning bolaga nisbatan bir xil talab qo‘ya bilishiga bog’liq. Shuning uchun ham pedagogik axloqda o‘qituvchi bilan ota-onalarning o‘zaro munosabatlari, muomalasiga katta e‘tibor beriladi, muallim oila bilan aloqa va hamkorlik qilmasdan turib, bolani axloqiy tarbiyalash vazifasini bajara olmaydi. Maktabda bolaga chuqur bilim, ta’lim-tarbiya mafkuraviy g’oya, o‘zbekona milliy qadriyatlar, xalol mehnat, biror bir kasb-hunarni egallashlari uchun mustahkam poydevor yaratishdek mas‘ul vazifani zamonaviy talab darajasida amalga oshirish lozim. Ularga ta’lim berishning ilg’or pedagogik texnologiyalar, zamonaviy o‘quv-metodik dasturlar asosida bilim berish, o‘quv jarayonlarini jahon andozalariga mos didaktik jihatdan ta’minlab, o‘quvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlarini tahlil qilish kerak. O‘qituvchi pedagogik jarayonda asosiy figura, yetakchi kishidir. Unga yosh avlodni o‘qitish va tarbiyalash vazifasi yuklatilgan. Muallim hayotga endigina kirib kelayotgan, barkamol Shaxs sifatida shakllanayotgan yoshlarga ta’lim-tarbiya berib, ularni umuminsoniy va milliy axloq mezonlarini o‘zlashtirishini ta’minlaydi. Shu boisdan ham o‘qituvchi bola uchun bir umr idel, ibrat va namuna bo‘lib qolishi keark. Afsuski, hamma o‘qituvchilar haqida ham shunday deb bo‘lmaydi. Kasbiy salohiyati yetarli emas, axloqiy fazilatlarida nuqsonli, o‘zining dag’al muomalasi bilan yoshlarning ko‘nglini o‘qishdan sovitib, dilini o‘rinsiz ranjitadiganlar ham uchrab turadi. Bundaylar yoshlar tarbiyasiga, ularning axloqiga salbiy ta’sir etadilar. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, yoshlarda kattalarning xatti-harakatlari, axloqiy fazilatlariga tanqidiy munosabatda bo‘lish hissi kuchli bo‘ladi. Shu jihatdan qaraganda tinch-totuv yashaydiganlarning oilalaridagi bolalar ham shu oilada mavjud bo‘lgan axloqiy xislatlar: xushmuoamalalik, odoblilik, kattalarga hurmat, kichiklarga g’amho‘rlik qilish, oila a’zolari o‘rtasidagi o‘zaro hurmat kabi ijobiy fazilatlardan namuna oladilar. Pedagog olimlar tadqiqotlarida isbotlanganidek, oilaviy tarbiyaga doir ishlar quyidagi sharoitlarda bajarilsa, tarbiya samaradorligi yanada oshadi: 1. Maktab o‘zining barcha ta’sirlari majmuini oilaviy tarbiya jarayoniga izchil yo‘naltirsa; 2. O‘qituvchilar jamoasi oila bilan o‘zaro hamkorligi davrida o‘zlarining etik-pedagogik tarbiyaviy talablarini to‘g’ri tashkil etsa; 3. Ta’lim maskanlaridagi tarbiyaviy jarayonga tashkilotchi ota-onalar uyushtirilsa; 4. O‘qituvchilar tomonidan oilaviy tarbiyaga rahbarlik bolalar maktabga kelmasdan oldin boshlansa va bu ish ularning barcha o‘quv yillarida davom ettirilsa. Demak, maktab, oila va jamoatchilik hamkorligi bolalar tarbiyasida asosiy hal qiluvchi bo‘g’in bo‘lib, bunda o‘qituvchi-tarbiyachilarning bir maqsadga yo‘naltirilgan tarbiyaviy ishlari muammoni ijobiy hal etuvchi omil hisoblanadi. Hozirgi zamon o'zbek oilalaridagi tarbiyaning xususiyatlari. Ma'naviy merosimizdagi tarbiyaviy g'oyalar rivojiga bir nazar soladigan bo'lsak, qanchalik ma'naviy javohirlarga ega ekanligimizga ishonch hosil qilamiz. Ular tubsiz ummon, bitmas-tuganmas boylikdir. Har bir inson bu ummonga shung'iganda o'zining fel-atvori, dunyoqarashi, bilim saviyasi va boshqa xususiyatlariga qarab ulush olib chiqishi muqarrardir. Tabarruk manbalarimiz bo'lmish “Quron”, “hadislar”, ajdodlarimiz ma'naviy merosi hisoblangan Qobusnoma, “Shohnoma”, “Temurnoma”, “Boburnoma”, “Guliston”, “Bo'ston”, “Temur tuzuklari”, “Qutadg'u bilig”, «Maqbub ul qulub kabi durdona asarlarni mutolaa qilgan har bir inson tarbiyaning inson shakllanishidagi muhim omil ekanligiga ishonch hosil qiladi. Tarbiyaniig murakkabligi hakida Amir Temur “Men farzand tarbiyalashda davlatni boshqarishdan ko'ra chuqurroq mushohada, undan ham chuqurroq donishmandlik kerakligiga ishonch hosil qildim”- desa, Avloniy “Turkiy guliston yoxud axloq” asarida tarbiyaning ahamiyatiga: “Tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat, yo falokat masalasidir”,- deb katta baho beradi. Tarbiyani oiladan shakllantirib borish kerakligi, buning uchun ota-onaning o'zi tarbiyalangan bo'lishi kerakligi hakida uqtiradi. Bolalarga biror narsani va'da qilgan bo'lsangiz va'daning ustidan chiqish kerak. Bola oldida obro'yingizni to'kmang. Chunki bolalar juda ishonuvchan va beg'ubor bo'ladilar. Sizning bergan va'dangizni sabrsizlik bilan kutadi. Vaqtni, daqiqalarni sanab o'tkazadi. Intizorlik bilan kutgan vaqt kelganda: «Dada, bugun bizni parkka olib borasizmi», desa-yu, sizning bergan va'dangiz esingizdan chiqib ketgan bo'lsa, mulzam bo'lib qolasiz. Shunday holatlar 4-5 qaytarilsa, bolangizning sizga bo'lgan ishonchi yo'qoladi. Gaplaringizga ishonmay qo'yadi. Obro'yingiz ketadi. Shuning uchun o'zingizga ishonmasangiz va'da bermang. Uddasidan chiqa oladigan ishga va'da bering. Bo'lmasa yaxshisi bolani aldamaganingiz ma'qul.. Aks holda bola ham katta bo'lganida odamlarga va'da berib, uni bajarmasa ham bo'lar ekan, degan xulosaga kelib olishlari mumkin. Farzanlaringizning tug'ilgan kunlarini bir xil mehr bilan teng ko'rgan holda o'tkazishga harakat qiling. Birini ikkinchisidan kam ko'rmasligingiz lozim. Bolalaringizning tug'ilgan kunlarini oilaviy qilib, sodda o'tkazishga o'rgating. Farzandlaringizning tug'ilgan kunida oila a'zolaringizni ishdan yoki o'qishdan vaqtliroq kelishlariga odatlantiring. Oldindan kelishib, farzandingizni tug'ilgan kuni bilan tabriklash uchun unga yoqadigan eng kerakli biron-bir sovg'a xarid qiling. Yoki o'zi anchadan beri olib bering deb yurgan narsasini olib bering. Yaxshi ko'radigan taomi, shirinliklari va mevalarini tayyorlang. Shu kuni tug'ilgan kuni nishonlanayotgan bolangizni kundalik ishlardan ozod qiling. Qolgan farzandlaringiz barcha yumushlarda sizga yordam bersin. Oila a'zolarining hammasini tug'ilgan kunlarini shunday o'tkazishga ko'nikma hosil qilgan farzandlaringiz keyinchalik tug'ilgan kunlarni o'zlari mustaqil ravishda o'tkazadigan bo'ladilar. Bir-birlariga nisbatan mehr-oqibatli bo'ladilar. Bola-chaqali bo'lganlarida bir-birlarini yo'qlaydigan, bir-birlariga yordam beradigan bo'ladilar. Bolani yoshligidan mehnatga o'rgatib boring. Inson birdaniga mehnatkash bo'lib qolmaydi. Siz buyurib ketgan ishlaringizni bolalaringiz baholi-qudrat bajarib qo'yishibdimi, chala yoki kamchiligi bo'lsa ham eng avvalo o'z xursandchiligingizni bildiring, ma'qul usullar bilan rag'batlantiring. Ishimni qo'limdan oladigan bo'lib qolibsizlar, deb maqtang. Dadasi yoki oyisi, xudoga shukur o'g'il-qizlarimiz katta bo'lib qolishibdi, endi bemalol ularga ishonib ishlarimizni topshiraversak bo'lar ekan, deb bolalarning o'zlarini oldilarida ularning nafsoniyatlariga tegmasdan, bafurja tushuntiring. Farzandlaringizni iloji boricha mustaqil ishlashga, mustaqil fikr yuritishga o'rgating. Masalan, biror fandan sizdan yordam so'rasa, uni farzandingiz uchun ishlab bermang, faqat tushuntiring. Masalani mustaqi hal qilib bo'lgandan keyin: «Mana o'zing bemalol echsang bo'lar ekanku,-deb ko'nglini ko'tarib qo'ying. Ana shunda farzandingizda o'ziga ishonch hosil bo'la boradi. Farzandlaringizni uy ishlariga o'rgatib boring. Yoshiga qarab qo'lidan keladigan ishlarni buyurib turing. O'zbekiston sharoitida oilaviy tarbiya mazmunining o'ziga xos tomonlari borki, uni hisobga olmasdan ilojimiz yo'q. Respublikamiz o'zining demokratik, etnik milliy shart-sharoitlari jihatidan ham o'ziga xos xususiyatlarga ega. Masalan: aholining zichligi tez ko'payishi, ko'p farzandlilik, kattalarga hurmat, otaning mavqei, mehmondo'stlik, ayolarni ayash, o'g'il va qiz bolalar tarbiyasining o'ziga xosligi, mehnatga o'rgatish, oilaviy hayotga tayyorlash. Ota-ona farzandlari nigohida eng buyuk kishilardir. Shuning uchun ular farzandlari oldida eng yaxshi sifatlari bilangina obro' qozonishlari mumkin. Insoniy fazilatlar sohibi bo'lgan ota-ona o'z farzandlari tomonidan bir umr e'zozlanadi. Bola maktabga kirib, to uni tamomlab chiqqunga qadar ota-ona maktab bilan yaqin aloqa o'rnatishi, farzandining o'zlashtirishi, xulq-atvoridan hamisha xabardor bo'lishi tarbiya masalalari bo'yicha o'qituvchi, sinf rahbari bilan maslahatlashib, uni darsdan so'ng bolani nima bilan mashg'ulligidan xabardor qilishi lozim. U o'z navbatida o'qituvchi ham bolaniig o'qishi, odobi, xulqi, maktabda o'zini tuti bilishi haqidagi ma'lumotlarni ota-onaga etkazishi, zaruriyat tug'ilganda hosil bo'lgan muammolarni birgalikda hal etishi zarur. Shundagina o'quvchi oldiga bir xil talab qilishiga erishiladi. Bolasi maktabga borgan ota-ona shu jamoaniig a'zosiga aylanadi. Shu sababli ota-onalar maktabning ijtimoiy hayotida faol qatnashishlari shart. O'qituvchi ham o'quvchisining oilasi bilan mustahkam hamkorlikni yo'lga qo'ymog'i lozim. Ota-onalarning mahalla faollari, mehnat faxriylari bilan tarbiya sohasida hamkorlik qilishlari juda muhimdir. Bu ishlar oila tarbiyasiga salmoqli hissa qo'shadi. Komil farzand tarbiyalash uchun oila, maktab va jamoatchilik, (mahalla)ning hamkorligi talab qilinadi. Xulosa qilib aytish mumkinki, hozirgi iqtisodiy, ijtimoiy o'zgarishlar sharoitida oilaviy tarbiya masalalariga e'tibor yanada kuchayib, dolzarb mavzuga aylanmoqda.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Umumiy pedagogika (B. Xodjayev);
   
2. 
   Abdurauf Fitrat – “Oila” asari;
   
3. 
   Internet sahifalari – hozir.org sayti.