O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim maxsus vazirligi toshkent moliya instituti «Buxgalteriya xisobi iqtisodiy tahlil va audit kafedrasi»

Xo‘jalik yurituvchi subektlarda operatsion leveridj ko’rsatkichlarining tahlili

Gо‘yo tо‘liq tugallangandek bо‘lishiga qaramasdan XYUSda ri-vojlanishning qо‘shimcha resurslarini qidirib topishda doimiy ravishda imkoniyat paydo bо‘ladi. XYUSlarning taraqqiyotini bel-gilaydigan omillarning о‘zaro ta’siri natijasida vujudga kela-digan foydalanilmagan potensial imkoniyatlar ular ishlab chiqa-rish-iqtisodiy va moliyaviy faoliyatining rezervlari sifatida maydonga chiqadi.

Moliyaviy rezervlarni qidirib topishning asosiy metodi moliyaviy tahlil hisoblanadi. Aynan moliyaviy tahlil asosida mo-liyaviy rezervlarni qidirib topish bо‘yicha XYUSning siyosati ish-lab chiqiladi. Faoliyat kо‘rsatish sharoitlaridan qat’iy nazar rezervlarni qidirib topish va ularni amalga oshirish XYUS xo-dimlari uchun doimiy faoliyatga aylanmog‘i lozim. Xorijiy (Yapo-niyadagi sifat tо‘garaklari, AQSH va Germaniyadagi yangiliklar tо‘g‘-risidagi takliflarni rag‘batlantirish va boshqalar) va mamlaka-timizdagi ilg‘or kompaniyalarning tajribasi shuni kо‘rsatadiki, qayerda rezervlarni izlash va ulardan foydalanish uzluksiz davom yetayotgan, yangiliklar keng joriy yetilayotgan bо‘lsa, о‘sha yerda investitsiyalar о‘sadi, XYUSning moliyaviy ahvoli mustahkamla-nadi, iqtisodiy taraqqiyot sur’atlari oshadi.
Moliyaviy rezervlarni shakllantirish omillari tizimi juda kengdir. Muhimligiga kо‘ra ularning darajalarini quyidagilarga ajratish mumkin (chizmaga qarang):
Moliyaviy, ishlab chiqarish va boshqaruv sohalaridagi yeng muhim rezerv bu xodimlarning malakasini oshirishdir. Rivojla-nayotgan intellektual inqilob, “bilimlar iqtisodiyoti”ga о‘tish va xodimlarning intellektini shakllantirish sharoitida qabul qilinayotgan boshqaruv qarorlarida ularning moddiylashuvi iqti-sodiy о‘sishning strategik omiliga aylanadi.

2.1-chizma. Moliyaviy rezervlarni shakllantirish
darajalari va omillari

Moliyaviy menejerlarning yuqori kasbiy darajasi XYUSning moliyaviy barqarorlik darajasini oshirish rezervlarining barcha kо‘rinishlarini qidirib topish va amalga oshirishning asosiy shartidir. Savodsizlik bilan qabul qilingan moliyaviy qarorlar (bizning amaliyotimizda bunday qarorlar juda kо‘p va tez-tez uchrab turadi) makro va mikro darajada juda katta hajmdagi yо‘qotish (zarar, ziyon)larga olib keladi. Shuning uchun ham, kadrlarning malakasini oshirish va xodimlarda zamonaviy intellektual salo-hiyatni shakllantirish kompaniyalar tomonidan murakkab zamona-viy moliyaviy-iqtisodiy vazifa (muammo)larni yechishning asosiy sharti hisoblanadi.

Moliyaviy rezervlar XYUS iqtisodiyotining yagona kompleks sifatida rivojlanishi bilan uzviy bog‘langan. Xom ashyo va mate-riallarni iste’mol qilishdagi о‘zgarishlar, mehnat unumdorli-gining о‘sishi yoki kamayishi, asosiy fondlardan foydalanishning yaxshilanishi yoki yomonlashuvi va h.k. – bularning barchasi kompa-niyaning daromadi darajasini, uning moliyaviy ahvolini belgilab beradi. Xuddi shu narsa bozor sharoitlarining – baho, raqobat-chilarning paydo bо‘lishi, xо‘jalik va boshqa risklarning – о‘zga-rishiga ham tegishlidir. Moliyaviy natijalar – xо‘jalik faoliya-tining yakuniy natijasi – doimiy ravishda ichki va tashqi omil-larning ta’siri ostida bо‘ladi.
XYUS moliyaviy barqarorligining ichki rezervlari, asosan, taraqqiyotning ishlab chiqarish, tashkiliy va innovatsion-investitsion omillari bilan bog‘liq bо‘ladi.
Moliyaviy barqarorlikning tashqi rezervlari yesa bozor konyunkturasi, XYUSning marketing va baho strategiyasi, soliqqa tortishni optimallashtirish, hisob-kitoblarning samarali tizi-mini tashkil yetish, bank kreditlari va kreditorlik qarzlari kо‘ri-nishidagi qarz mablag‘larini jalb qilishdan foydalanish va h.k.lar bilan bog‘liq. Bir vaqtning о‘zida XYUSga tushumlarning о‘z vaqtida tushishiga, debitorlik qarzlarining kamayishiga yerishish, kreditorlik qarzlaridan kapitalning manbai sifatida faol foydalanish ham kerak.
Moliyaviy rezervlarni izlab topish va ularni amalga oshi-rishning asosiy yо‘nalishlari orasida XYUSning mol-mulkidan yanada samaraliroq foydalanishni alohida ajratib kо‘rsatish maqsadga muvofiq. Bu yerda buning asosiy kо‘rsatkichi aktivlarning rentabelligi sanalib, uni quyidagicha hisoblash mumkin: