O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxus ta’lim vazirligi

MAVZU: ELLINLAR DAVRIDA O'RTA OSIYO
REJA:

1. 
   A. Makedonskiy bosqini davrida Markaziy Osiyo
   
2. 
   Salavkiylar davrida Markaziy Osiyo
   
3. 
   Yunon-B aqtrim
   

ADABIYOTLAR
iJ ARSIXOVSKIY aLv. Arxeologiya asoslari. T. "O'qituvchi", 1970.
Isamiddinov M.X., Sulaymanov R.X. Yerqo'rg'on. T. "Fan" , 1984.
Isamiddinov M.X. Sopolga bitilgan tarix. T. "Fan", 1993.
Jabborov I. Antik madaniyat va ma'naviyat xazinasi. T. "O'zbekiston", 1999.
Turabekov MJ Oboronitelniye soorujeniya drevnix poseleniy i gorodov Sogda. Nukus, "KaraMalpakstan", 1990.
Rtveladze E., Bagaullayev A. Pamyatniki miuvshix vekov. Т., "O'zbekiston", 1986.
Qadimgi Kesli-Shaxrisabz tarixidan lavhalar. Sagdullaev taxriri ostida. T. "Sharq", 1998J
Sulaymonov ЦХ, Drevniy Naxshab. Т., "Fan", 2000.
Samarqand tarixi, t "Fan", 1971.
1Ф. Boynazarov FL O'rta Osiyoning antik davri. Т., "O'qituvchi", 1991. 11. Tolstov S.P. Drevniy Xorezm. M., 1948.
Ш. DARSNING O'QUV VA TARBIYAVIY MAQSADI: Talabalarga ushbu mavzu bo'yicha tushuncha berish, sHuningdek turli davrlarda tadqiqotchilar tomonidan navzuga bjrilgan ta'riflarni talabalarga tushuntirish, mavzuning muhimligi va dolzarbligidan talabalarni xabardor etish.
IV. DAjRS O'TISH VOSITALARI: (Doska, plakat, fan yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy ma'lumotlar, mavzu yuzasidan har xil testlar, kompyuter, jahon siyosiy xaritasi, izohli lug'at, foto suratlar)
V. DARS O'TISH USULLARI: Takrorlash, suhbat va savol-javob (mavzuni o'zlashtirishni mustahkamlash), jonli muloqot с 'tkazish,

erkin fikrlash va so'zlashga o'rgangan holda fikr mulohozalarini bayon qildirish, buning uchun har bir talabaga o'tilgan mavzular tayanch iboralardansavol tashlanadi. O'qituvchi va talabalai o'rtasida berilgan savollarni tahlil etish. Tarqatma materiallai orqali talabaning mavzuni o'zlashtirishiga ko'madashish Talabalarni voqealarni tahlil etishga o'rgatish. Xarila bilan ishlashni talabalarga o'rgatish. Iboralarni izohlash va unga tahlil berishi

VI. DARSMNG XRONOLOGIK XARITASI-80 minut.
O'QITWVCHI DARS DAVOMIDA QUYIDAGI ISHLARN] BAJARjADI:
TASHKILIY QISM: xonaning tayyorgarligi, jihozlanishi, sanitariys holati-2 minut
Talabalarning davomati-3 minut
Hafta davomida bo'igan yangiliklar- 5 minut
Talabalarga yangi mavzuni tushuntirish- 60 minut
Dars yuzasidan talabalarni zarur adabiyotlar bilan tanisfatirish- f minut.
Uyga vazifa perish- 5 minut.
Surdning ilk tyemir dapri arxyeologik jihatdan tekshirilmagan desa buladi Biroq antik dunyo avtorlarining ma'lumot-lariga Karaganda, так} edoniilil Iskandao qishlagan Marokan-da (Samarkand) ning uzunligi 10 kilomyetr iyeladigan tasnkl ayevori va arki bulgan. Kiropol (qozirgi Uraty( pa) ning liam tashqi dyevorlan, arki n;i bo.chori ham bulgan. Bular odamlar yaj haydigan flyevorlardan nfiojiaT varlait bulmagan bulsa kyeraq albatta. Bunday varlar uchun bu qadaij katta istyehkomga va ururlarning qurgonlarida arkk i za-rurat vuk; edi. Qal'a na |istyeqkomlar-ni qamma joyda qam tashqi dushman-lardan quriklash uchungina emas, balki uz hamshaharlaridan saqlanish uchun Ham nukmron sinf vatkillari tomoni-dan qurilgap. Sugdda makye doniyalik Iskandargacha lai ^hinakam maharlar bulgan, eqtimol, bu vak;tda Xorazmda nali bunday snaqarlar bulmlagan. Eng qadimgi surdlarning turmush va maishati haqida hozircha biz >qyech narsa bilmaymiz. Biroq Urta Osiyoga pcos bosh kiyimy, chunonchi duppining kam dyeganda bundan ikkl ye rim ming (yil burun ham bulgapiligini aniqlash mumkin. Eronda mashqur podsho Doro |I niyg maqbarjasi ^istida Doroga tobye bulgan barcha xalqlarning vakillari tasvirlangan qaVartma suratlar bor. Bu suratl.ar orasida boshiga kashtali duppi kiygan surd ham tasvirlangan.
Urta Osiyqdagi dasht ktichmanchilari haqida Gyerodot «kiyimlari va Maishiy hayotlari jihatidan massagyetlar skiflarga uxshaydi» dyeb yozadi. Tjasodifan topilgan bir narsa Gyerodotning bu fikrini tasdiqlaydi. Tojikistonda Kofmigon-ning Amudaryoga quyadigan joyiga yaqin yerda (Amudaryo xjazinasi dyeb nam olgan) xazina topildi.
Undan dastalwal kiyimy va butun turishi bilan Kulo) skif- lariga uxshagan kishi tasvirlangan oltin lavhani kursatish kyeraq Uning bvelbogiga skif qilichi taqilgan. SHu xizinadan chikdan oltin qilich qinida ov manzarasi tasvirlanadi: skiflar ga uxshagan suyorilar yulbars ovi qilmokdalar. SHu xazina- d«i topilgan pltindan qtuyilgan ot, ohu va boshqa qj.yvonlar- njng suratlari uslubi jihatidan Sibirdagi Tatar mozor iqyp- ?inlaridan toplilgan qaykalchalarga uxshaydi, bu qurgbnlar esa uz navbatida bikyumlari jihatidan skiflarning mozor qurronlya- riga yaqindir.
Skiflarning aytiihsa klassik uch qirrali va uch parrakli uqlari yoyilgan kyeng ulkalar qatoriga Urta Osiyoni ham qushish kyeraq CHunki bunday uklar Urta Osiyoning hamiia yerida uch-raydi.
Urta Osiyoj xalqlari alloxida urin tutadn.Miloddan awalgi 3 59—336 ilillarda makyejlonmyalik Filipp 11 davrida Makyedonnyaning roli asta- gyekinlik bplal kutarilnb borgan. U appiqsa armklping jamiyal xastlda tlitgap rolipi kr, japg lcb;llli qobnliyatpni Kfc;-::;H oshkrgan, bpr kapcha rsformalar utkazgan va qiska P::lCT ichida Gryeqiyank: ;g asosiy aoxiyalaripi uaiga 6vE. un;i;rgan. Miloddan awalgi 336 yilca Filipp mziiig 10 miig IkisMlik kushini bilan Eronga hujum boshlagyp, lskin kup mtma uzining khaxspy iosboni tolyunidan uldirilgan. Hokimiyat uning 20 yoshli ugli Alyeksandr Makyedonskiy kuliga utgan.
Alyeksandr otasining ishini davom ettnrib, taktik xujun knlpsh
qbbiliyatini osttiirkshga b^itun kuchini sarflgydn va bi^yuk Er-on iijipyeriyasini ilzigi buysun-diryashga xarskat qiladq Juda kup marta bjilgan jang-latdan kyeyip miloddan awalgi 334 yilda Alyeksandr Makyedonskiy Kichik OsiyoJ Suriya, Falastin, -Filikiya, Misrnp Ibosib oladi. 3m yili Myesopotamiyaning shi-moli-sharqidagi qishloq Gaigainyelada Eroy IHOXII Do-ro III yaka muvaffaqiyatsizlikka uchraydi Va Vavilon, Suza, Pyersopol, Pasargada kabi yirik shaharlar bi-rin-kyetin junonlar qjiliga utadi. Tamoman muvaffaqiyatsizlikka uchragan Doro III mamlakatning shtmoli- shar-qlga tomon qochishga harakat qiladi.
SHu davrda Erpn snohining qarindoshi, Baqtriya satrapi Byess tarix sahnasiga cliiqa boshlaydi. Byess bir qancha harbiylar bilan Doro III ni qamokda oladi va kup utmay uni uldirib, uzim Eron shohi dyeb e'lon qiladi.
Byess qo'shni satraplar myeiii qullab-quwatlaydi dyeb umid boglaydi. Ayniqsa uming qushni kuichmanchi cnorva-dor xalqlardan umidi katta edi. Lyekin kmpchilik xalk; mni quwatlamaydi. Byessning uzini Eron shohi Artaksyerks dyeb e'lon qilishni kiipchilikka yoqmas edi.
Alyeksandr Baqtriya va Surdga bostirib kirar ekan, u Osiyoda faqat qullar bilangina ish olip borishiga ishongan edi. Xalqni qullikka mahkum <;tayotgan Allyeksandr qushinlariga qarshi kurash boshlandi.
Urta Osiyo xalqlari tarixi, ayniqsa, qadimgi Sug'd va Bakdriyaning mudofaa iiishootlari bilan shugullan-gan olimlaming fikriga kura Urta Osiyo xalqlari- ning qurol-aslaxjalari, shuningdyek mudofaa istyehkom-lari usha davrdagi boshqa nohiyalanga Karaganda bir-muncha yuksak edi.
Bir nyecha yillar dkvom etgan janglardan kyeyin mi-loddan awalgi 'Ml yilda Alyeksandr Urta Oslyoni tu-liq bosib olib, Hindistonga utib kyetadi. Xjilqlarning katta myexnati evaziga yaratilgan kuplab shahar va rsh-loqlar yer bilan yakson qilinadi, kuplab aqoli qirgin-ga uchraydi.
Miloddan awalgi 323 yilda u Hindistondagi urush-ni tugallab Myesopotamiyadagi jBobil shahriga qaytadi va usha yerda vafot etadi. I Alyeksandrniijg ulganligini eshitgan makyedoniyaliklar 20 ming piyoda, 3 mting otliq bilail Ellon orqali Gryeqiyaga kayta boshlaydi. Alyeksandrning isjye'dodli sarkaj-daliridan biri Salavkga Bobil mamlakati bye-riladi. U uz mkmlakatini Sirqaryo va Hind daryosi buylaridagi mamlakatlar hisobiga kyengaytiradi.
Urta Osiyoda lyunon-makyedon hukmronligi bir yuz ellik yil davoto etgan. B|i davlat tarixda Yunon-Baqtriya davlati dyeb nomlangan bulib, uning markazi hezirgi Mozori-SjHarif urnidagi qadimgi Balx shahrida bulgan. SHu davrdan bishlab Urta CDsiyp zaminida yirik kit'alarni birlashtirgan ipak yuli mjuntazam ish bophlagan. Bu davrda Baqtriyaniig Eron, Hindiston va Xitoy bilan sajvdo aloqalari rivojlanib, karvon yul-lari qurilgan. Vaxsh vodiysi buylab SHarqiy Turkistpnga, lqoratyegin, Oloy vodiysi orqali l\ashqarga qa-rab, Parfiya orqali Surlyaga, Amudaryo orqali quyi to-monga qarab yul kyetgan.
i Bu yullar orqali kyeng jamoatchilikning bir-biri bilan siyosiy aloqalari ham kyengaydi. Urta Osiyo hu-dudidagi kuplab arxyeologiya yodgorliklaridan tqpilgan tangalar shu katta iqtisodiy aloqalardan dalolat byeradi. j Xalqlarning tarixiy tarakdiyotida bu aloqalarning katta ahamiyati bor.
Arxyeologik ylodgorliklarda ham iqtisodiy, ham ma-daniy aloqalarning juda katta in'ikosini jkuramiz.
YOdgorliklarda егщ kup uchraydigan va arxyeologlar-ling dikdatini jalb e^adigan sopol fouyumlar Urta Osiyoni bosib olgandan kyeyin va undan kyeyingi Yunon-jBaqtriya davlati hukmronligi davrida tubdan uzgardi. Urta Ojsiyoni yunonlar bosib olgunga qadar Urta Osiyo-dagi barcha shahar va qjshloqlarda (Tomkyent vohasi va Fargona vodiysidan tashqari) qilindr-konus yoki ban-kasimqn snakldagi idishlar yasalgan bulsa, undan kyeyin sopol iclishlarning shakli tubdan uzgargan. Har xil hajmdagi kosalar, laganlar, turli s|akldagi qadahlir ishlab chiqarila boshlagan va kuigina idishlarning tashqi tqmonidan qizil [rangli angob byerilgan. Bunday idishlarni faqat Urtla Osiyo hjidudidagina enlas, balki Zakavkazye, Afgoniston, Eron, Hindistonl YAqin hpmda Urta SHarq mamlakatlarida ham uchratish mumkin. Urta Osiyo hjidudidagi xalqlardan Toshkyent va Fargona vodiylaridagi xalqlar ahmoniylar

dalvrida mutlaqO Sug d, Baqtriya va Xorazm bilan aloqasi yuqday tuyul-gan bi}lsa-da, Urta Osjyonj yunonlar istilo qilganlari-dan kyeyin bu xalqlar ham katta madaniy dunyogk kir-ganligini kurish mumkin. Endilikda juda ham katta hUdudlarda qizil ingyeb byerib yasalgan kosa va lagan-darni uchratish tnumkin edi. Madaniy havotdagi bunday yaqinlikka Alyeksandr Makyedcmskiy Urta Ofciyoni bosib olgjandan kyeyin vujudga kyelgan katta Yunon-Baqtriya davlati hddudidagi xalqlarning kyeng madaniy va iqti-sodiy aloqalari sabab buldi dyeb bijlmoq kyeraq

Bu davrga oid sopollar komplyeksi Yerqurronning kulollar maqallasining o^tki qatlamlaridan, birin-chl mudofaa dyevori bilan ikkinchi mudofaa dyevori uif-tasida joylashgan daxmaldan, shahar ibodatxonasida solingan shurfdan, Yjerinfrondan IS km shiriioli-g'arbda joylashgan Kosontyepaning ostki qatlamlaridan, Ruzor nohiyasidagi Qurg'oncha qishloq xarobasidan, Qarshi v0hasining shimqliy chyekkafiida joylashgan Kindiktyepa nomi bilan ataladigan qidimny qal'a qoldiqlarining ostki qatlamlaridan topilgan. Bu davr qatlamlari eng kiip saql'angan shaharl Af-rosiyobdir. Bu shaxar xarobasining 2000—2500 yildan aVvalgi tarixini ujz icl)iiga olgam qatlamlarp kuprok mudofaa dyevorlarida, ancha yiizarok kismda saklangan. SHushshg uchup xam shu davrga qadar kuproq qadimiy. shaxarnipg mudofaa dyevorlari urgagshlgap. Afrosiyobni ancha niukammal urgkisnga xarakat kalgan olnma G. V. SHishkina, xozirda e?a siyyet-frakquz qkspsqnqiya-siinipg qatpashchilari profyessor P. Byeriar, tarix fan- lЈri doktorlari f| Gryene, Q Ranyen xamda ushbu satr-lar muallifi tomonidan olib borilgan aaiiq strati-grafik ishlar natijasida kadimgi Sugd shaharlari stratngrafipsipi bosh:\a qushni noxiyalardagp shu davr sdgorlpklzrpdap chpkdan sjopollar bilan ssttishinrish ink koni tugildi.
Miloddan yakvalgi III-)—II asr sopollarshsh Baqtriya xududidagl qator I ^odgorliklar bilan solishtprib kursaq ular ham shakl, xam tyexnologik pslhlannshp ;}ri-xatndan bir-bnrpga uxshashlign kuzga tashlapadi. Bunday YAQIMLIK uz- ijzidan bulmaydi albatta. Idish shakl-larinipg xatto et:g manda qismlarpgacha boshk;a ryepyunhlardan chi!<<;qan idnshlarga uxshashligi shu joydagi xalqlar
Dilian qalip madlniy va iqtisodiy aloqalar davom etganligini kursatadi. Bunday yaqin aloqalar faqat bir davlat xududidapsha bulishi mumkin edi. Bu Surdiyonani miloddan ayvalgi III—II asrlarda hali Baqtriya tarkibida ekailigidan dalolat byeradi. Miloddan awalgi II asrlardan boshlab Baqtriyani tofcar-lar egallaydi, shuning uchuy ham sopol idishlardagi bir-biriga uxshashlik asta-syekinlik bilan yuqola bp-radi. Lyekin bu uxshashlik Amudaryoning ung qitgorida ma'lumj bir paytgacha davom etavyeradi, sababi, bu nohiya zqali tokarlar xududiga kirmaganligi edi. Bu narsa faqat kulolchilik buyumlarining uHshashligida emas, balki tanlga pullarnyng tarqashidan ham ma'lum.
Miloddan awalgi II—I asrlarda Qashqadaryo voha-sining uzidagi yaqinlik juka ham kuchaygan X0ZIRr Kitob shaxrini ostidan topilgan miloddan avvalgi II—I Jsr katlamlaridan chikkan sopollar bir-biriga shu qadar o'kshaydiki, ularjii bir-biridan ajratish amrimaxol. Bunday uxshashlik Buxoro vU'ngan lqadaqlar, laganlar, jcuzachalar bir-biriga juda uxshaydi. Bu esa shu ryegiondagi xalqlar bir-biri bilan kyeig aloqada bulganliklarini kursatadi. Verqur-FOH bilan AJ&osiyob Urtasidagi aloqalar Kitob orqali bulganligi syezilib tmribdi, chunki Afrosiyob soiolla-ri bilan Kitob sopollari shakl jihatidan qam, tyexnologik ishlanishji jihatidan ham bir-biriga yaqin.. Yerko'rg'on sopsllarn esa birmuncha farlq kiladi, ular kuprok Buxoro voxasi va SHarqiy Parfiya xududlari-dan chiqqdn sopollarga o'xshaydi.
! Xullas, Urta Osnyo xalklarining Yunon-Baqtriya davlati tarkibiga kirishi ini boshqa qushpi xalqlar bilan tanishishga olib kyeldi.
Sopol ishlab chiq^rishda katta tuntarish bulganday sopol idnshlarining yangi
shakllari kirib kytldi. Bii arxyeologg.ya fapida «ellnnlar dunyosi — lfnadannyatn» dVeb aytiladi.) Sopollarga kuproq qizil angob byernlib,. ustn inax'.-us kulollar asboblarid^ tarashlaiib sayqal bsr:;da ba'landi*! SHaharlarpi, tisha davr qatlalmlari-ni k?31.sh chogida kuplab ellinlar yurtida niqoyatda tayem buLgan iflnsnlar topildi.
Urta Osiyodagi arxeologik ishlarning ahamiyati byeniHoya katta, biroq bu yyerdagi arxyeologik ishlar uzoq vaqt davomida iz-lanishlar bilan chyegaralanib qolgan edi. Faqat Sovyetlar dav-ridagina bu yerda muntazam qazish ishlari boshlandi.
Bj sohada kuproq Xorazmda, Amudaryo etaklarid^ katta muvaffaqiyatlabga erjsr.ildi Arxyeologiya va yozma manbalarni. solisntirib qilingan xulosalar asosida bu tyerritoriyada yasha-gan qadimiy jamiyatlarning siyosiy va soqial-iqtisadiy tarixining yaxlit ochyerki yaratildi; Urta Osiyodagi boshqa oblastEar­ning qam ana shunday ochyerkini vujudga kyeltirish vazifasi turibdi. Zotan, Xorazm doimo muxqim urin tutib kyelgan, shuning uchun Xorazm tarixining davr arga bulinishi butun Urta Osiyoning davrlarga bulinishi uchun asos bula oladi. JJiroq Zarafshon vodiysidan qadim Surd mamlakatini tashkkl etgan Buxoro va Samarkand vohalari ham katta rol uynagan, ammo bu nerlaming arxy^ologiyasi, garchi ba'zi muvaffaqiyatlarga erishjlgan bulsa-da, hozircha muntazam urganilgan emas.
Amtika iborasi lotinsha "antikvus" so'zidan olingaji bo'lib, "qadimiy" detan ma'noni bildiradi. Bu ibora XV asrda Italiya gumanistlari tomonidan kiritilgan bo'lib, asosan, qadimgi Yunon-Rim madaniyati va san'atini ta'riflash ushun ishlalilgan. Tarix fanida antik dunyo tarixi (demak, unijig san'ati va madaniyati) deb eramizdan avvalgi 3000 yillardan to yangi eraning V asrigacha O'rta havzani hamda Qora dengiz sohillarida mavjud bo'lgarJ quldorlik davlatlarining paydo bo'lishi, rivojlanishi va inqirozga yuz tutishini ta'rr|laydi.
Yevropa, Osiyoning bir qismt hamda Shimoliy Afrikada yashagan xalq va qabilaar san'ati haipn qisman antik sah'atga aloqadordir. Shunki ular ham yunon va rimliklar bilan uzoq vaqt oloqada bo'lib, ularning san'at va madaniyatidan bahramand bo'lganiar, ayrim davrlarda yunon va rimliklar san'atiga va madaniyatiga o'z ta'sirlarini ham o'tkazganlar, Shuning ushun antik san'at va madaniyat deyilganda, shu xalqlar va qabilalar san'ati nazarda tutish lozim.
jUbatta, antik dunyo madaniyati va san'atimng ijodkorlari qadimgi Yunoniston va unga yaqin bo'lgan orollarda qashonlardir yashab ijod etgan qadimgi yunonlarning ajdodlaridir. Ular "universal qobiliyatli va faoliyatli" kishilar edi. Ular shunday jozibali, nozik va nafis san'at asarlarini yaratdilarki, bular hamon kishiga badiiy zavq berib kelmoqda
Yunonlar o'zlarini ellinlar deb, o'z mamlakatlarini Ellada deb ataganlar. Ellada sarj'at keyinithalik Iskandar Zulqarnayn bosib olgan juda katta imperiya san'atining rivojlanishiga ta'sir o'tkazdi. Elladaliklar san'ati Qadimgi Rim san'ati ta'sir etdi. Rimliklar yunon san'atini e'zozladilfir, o'rgandilar va uni yangi pog'onaga olib shiqdilar. Antik madaniyat va san'at tarixi 476 yili Rim imperiyasining qulashi bilan tugallanishi ham shu bilan izohlash mumkin.
Antik san'at asrlar mobaynida insoniyatni mafturi etib, uni o'ziga jalb etib kelmoqda. Yevropa xalqlari shu san'at va madaniyatg, yunon va rimliklar yaratgan ma'naviy boyliklarga murojod qilib keldilar. Bugungi Yevropa san'ati va teatri, adabyotji vafalsafasi antik dunyoga suyanadi. Bu o'rinda "Yunoniston va Ilim qurib borgan poydevor bo'lganda-hozirgi Yevropa ham bo'lmas edi"-degan iborcsini eslab o'tish, antik san'atning Yevropa va jahon san'atiga ta'sirini yanada ravshamroq his etish imkoniyatini beradi.
O'rta Osiyo xalqlari, jumladan, 0'zbekistoi|i xalqlari ham ellijilar mad^ni>ati va san'atidan bahramand bo'ldilar. Buni O'zbekiston tuprog'idan topilgan va topilayotgan yunon madaniyati va san'atiga oid juda ko'p namunalai i ular ta'sirida yaratilgan madanyyat yodgorliklari ham isbotlaydi.