O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxus ta’lim vazirligi

4-masala: Turkiston o’lkasida rus olimlari geografik va tabiiy sohalarda ham keng ko’lamli tadqiqotlarni olib borishga kirishdilar. Ular jiddiy ravishda ilmiy mazmundagi izlanishlarni amalga oshirdilar. Ammo bundan rus olimlari Turkiston uchun foydali maqsadlarni ko’zlab tadqiqotlar olib bordilar deb bo’lmaydi. Masalan, haritalashtirish ishlari eng birinchi navbatda rus harbiylari uchun, nihoyatda, zarur bo’lgan. Tog’ - kon ishlari esa rus harbiy sanoati yoki sanoat ishlab chiqarishi uchun foydali xom- ashyolarni qo’lga kiritish maqsadida amalga oshirilgan. S’Huning uchun ham bu erda tadqiqot olib borayotgan rus olimlarini harbiy vazirlik yoki manfaatdor sanoatchilar mablag’ bilan ta’minlaganlar.
Ilmiy tadqiqotlar turli sohalarda amalga oshirildi. Mashhur rus zoologlaridan biri N.A.Serevsev (1827-1886) katta tekshirishlar olib bordi. U «dunyo tomi» hisoblangan Pomir tizimlarini o’rganib chiqdi va zoologiya, botanika, minerologiya sohalarida katta yutuqlarga erishdi. P.P. Semenov Tyanshanskiy (1827-1914) Tyanshan’ tog’ tizmalarida muzliklar va vulqonlar to’g’risida qimmatli manbalarni qo’lga kiritdi. Tabiashunos A.P.Fedchenko (1844-1873) Farg’ona vodiysi va Oloyni, shuningdek, Zarafshon vodiysi bilan Qizilqum cho’llarini ham tekshirib chiqib, tabiashunoslik sohasida katta ma’lumotlarni fanga ma’lum qildi. Geologiya va geografiya sohasida tadqiqot ishlari olib borgan I.V. Mushketov (1850-1902) shimoliy Tyanshan’ tog’ tizmalarining geologik asoslarini aniqladi. S’Huningdek, Turkistondagi mavjud bo’lgan foydali qazilmalar haritasini tuzib chiqdi. Bundan tashqari G.D. romanovskiy bilan birgalikda Turkistonning birinchi minerologik haritasini tuzdi. I.V.Mushketov o’z ishlarining barchasini umumlashgan holda «O’rat Osiyoni o’rganish tarixi» asarida ko’rsatib berdi.
Tabiashunos olimlardan yana biri V.V.Dokuchaev O’rta Osiyo tuproqlarini tarkibini o’rganish sohasida bir qancha ilmiy tadqiqot ishlari olib bordi.
XIX asrning oXIrgi choragida Turkistonda bir qancha ilmiy muassasalar ham tashkil etildi. Jumladan, 1867 yilda Toshkentda birinchi meteorlogiya stansiya ish boshladi. Bu erda o’lkaning iqlimi keng ko’lamda o’rganila boshladi. 1870 yilda esa Toshkentda Turkiston halq kutubxonasi tashkil etildi. 1874 yilda observatoriya ochildi. S’Hu yili Osiyo olimlari jamiyati tuzildi. Bu jamiyat o’z oldiga tarix, geografiya, etnografiya, statistika, iqtisodga oid ma’lumotlarni o’rganishni maqsad qilib qo’ygan edi. Turkiston o’lkasida jami 15 ga yaqin ilmiy jamiyatlar ilmiy tadqiqotlar bilan shug’ullangan bo’lib, ularning izlanishlari natijasi o’lkadagi ilmiy sohadagi ishlar ham sezilarli darajada ijobiy natijalarga erishdi. Biroq rus olimlarining olib borgan tadqiqotlari natijasida qo’lga kiritilgan yutuqlar rossiya foydasiga o’zlashtirildi va ko’p hollarda mahalliy halqlarning bu yutuqlaridan manfaatdor bo’lishlariga yo’l qo’yilmadi.