O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxus ta’lim vazirligi

MAVZU: KUSHqN PQDSHOLIGIMODDIY MADANIYATI
REJA:

1. 
   Kushon podsholigiriing vujudga kelishi
   
2. 
   Kushonlar davri shanarlari
   
3. 
   Kushonlar davri moddiy madaniyati
   

ADABIYOTLAR.

1. 
   Arsixovskiy A.V. Arxeologiya asoslari. T. "O'qituvchi", 1970. IsamiddinovMX, SulaymanovR.X. Yerqo'rg'on. T. "Fan" , 1984.
   
2. 
   Isamiddinov MX. Sopolga bitilgan tarix. T. "Fan", 1993.
   
3. 
   Jabborov I. Anmk madaniyat va ma'naviyat xazinasi. T. "O'zbekiston", 1999.
   
4. 
   Turabekov M. pboronitelniye soorujeiiiya drevnix poseleniy i gorodov Sogda. Nukus, "Karakalpakstan", 1990.
   
5. 
   Rtveladze E., Sagdullayev A. Pamyatniki miuvshix vekov. T., "O'zbekiston", 1986.
   
6. 
   Qadimgi Kesri-Shdxrisabz tarixidan lavhalar. Sagdullaev taxriri ostida. T. "Sharq", 1998.
   
7. 
   Sulaymonov R.X. Drevniy Naxshab. T„ "Fan", 2000.
   
8. 
   Samarqand tarixi. T., "Fan", 1971.
   

1. 
   lO.Boynazarov F. O'rta Osiyoning antik davri. T., "O'qituvchi", 1991. 1 l.Tolstov S.P. Dlevnry Xorezm. M., 1948.
   

DARSBVING O'QUV VA TARBIYAVIY MAQSADI;
Tilabalarga ushbu mavzu bo'yicha tushuncha berish shunihgdekturli davrlarda tadqiqotchilar tomonidan mavzuga bejrilgaiii ta'riflarni talabalarga tushuntirish, mavzuning m ahimligi va dolzarbligidan talabalarni xabardor etish.
BARS GTISH VOSITALARI: (Doska, piakat, fan yuzasidan manba va adabiyotlar, torixiy ma'lumotlar, mavzu yuzasidan haV xil testlar, kompyuter, jahon siyosiy xaritasi, izohli iug'at, foto suratlar)
DARS O'TISH USULLARI: Takrorlash, suhbat va savol-javob (mavzuni o'zlashtirishni mustahkamlash), jonli muloqot o'tkazish, erkin fikrlash va so'zlashga o'rgangan holda fikr mulohozalarini bayon qildirish, buning uchun har bir talabaga o'tjlgan mavzular, tayanch iboralardansavol fashlamsadi. O'uituvchi va talabalar o'rtasida berilgan savollarni tahli) etwh. Tarqatma materiallar orqali tala bailing mavzuni o'aashtirishiga ko'maklashish. Talabalarni voqealarni tahlil etishga
DARSNING XRONOLOGIK XARITASI-80 minut. O'QITWCfll DARS DAVOMIDA QUYTOAGI ISHLARNI BAJARADI:
TASHKILIY QISM: xonaning tayyorgarligi, jihozlanishi, sanitariya holati-2 minut
2. Talabaiarning davomati-3 minut
3. Hafta davomida bo'lgan yangiliklair- 5 minut
4. Talabalarga yangi mavzuni tushuntirish- 60 minut
5. Dars yuzasidan talabalarni zarur adabiyotlar bilan tanishtirish- 5 minut
6. Uyga vazifa berish- 5 minut.
Kushon davji Markaziy Osiyo xalklarining moddiy va ma'vaviy madaniyatida jidd^y o'zgarishlar bo'lganligi bilan izoxlayadi. Buyuk Kushonlar sal tavatining takdiri, ma'vaviyati no'qtai nazaridan ayanchli tugadi, Kra'ni o'z davxida uyaing tarixi va rnadaniyati dyeyarii yozilmadl U haqda qadimgi ma'lumotlar juda kam, yozuv (epigrafik) yodn'orliklar ham unchalik ko'p emas.
Ma'lumki Markaziy Osiyoda miloddan awalgi IV— II asrlarda oromiy yozuv asisida Xorazm, Parfiya va so'g'd yozuvlari paydo bo'ladi. Kushon davriga kyelib ular safiga yana bir yozuv — Kushon (Baqtriya) yoauvi paydo bo'ladi. 22 harfdan iborat va ko'pincha tangalarda uch —raydigan bu yozuv, olimlar fikricha, Kanishka davrida paydo bo'ladi. Tangalarda zarb qilingan miniatyura tasvirlarda bafjahl va syersohol podsholar siymolarini, yunon, HIND, fors, Markaziy Osiyoning turli xudolari va ular ismlari, podsholarning nomlari va tunvonlari yunon va hind alifbosida, mahalliy tilda bitilganini kurishimiz mumkin. Kushon tangalari madaniyatning o'ziga xos tomonlari yo2:uv, til, diniy qarashlar haqida ma'lum xulosalar chiqarish imkohiy^tini yaratadi. Ammo, tangalar Kushon madaniyati qay darajada tjo'ldanligi haqida tula ma'lumot byerolmaydi." Buning uchun san'at yiodcj'orliklariga murojaat ethamiz; San'at yodg'orliklalri dastlab Hindistonshshg pshmoli garbida ko'plab ochildi va bu turkum san'at sdg'orlpk" lari «Kandahor haykalchilik maktabi» dyeb nojmlandi. Bu hududdan juda ko'plab san'at asarlari topilgan bulib, pu isarlarda buddiylik
xudolari, movarxlar tasvirlangan. Undan so'ng kushon davriga oid buddiylik maniilgohlari Xodda va SHotaraka (Afg'oniston)J Bo'tqara (Pokiston) dan yuzlab haykallar topilib, kushon madaniyati haqidagi tasawurlar birmuncha kyengaydi. Ammo, Markaziy Osiyo Kushon davri madaniyati qay darajada bo'lgan edi?
Markaziy Oslyoning janubi va SHimoliy Afgonistondagi arxyeologik tadqiqotlar YUnon[-Baqtriya va Kushon — Baqtriya madaniyati gullab yashvaganidan dalolat byeradi. Dastlabki yodg'orliklar Ayritom va Kuhva Tyermizda 30— yillarda ochilib, 60 — yillarda davoni ettirildi. Kyeyinchalik kuhva Tyermyez yahinidagi qoratyepa buddiylik ibodatxovasi, Fayoztyepa, Xolchayon va Dalvarzin kuhva shaharchalari ochilib nixoyat darajada yuksak bo'lgan! kushon madaniyati bo'l;un dunyoga mashxur bo'ldi.
Ayritom kuhva shahridan topilgan uylarning pyeshtoriga ishlangan tosh tasvirlar Isharafa) asrimizning 30—40 yillaridayoq ma'lum edi. Bu pyeshtoqlarda gullarga burkangan, musiqa asboblari chalib to'rgan qiz —ikr va dumbira chalib to'rgan bolalarning tasviri tushirilgan. Kaaishimalar natijasida ibodatxova va inshootlarning mye'moriy jihatdan nihoyatda mohirlik bilan barpo etilganini kurhamizs Surxoiidaryo viloyatining Dyenov nohiyasi paxta dalalarining birida qachonlardir yirik shahar bo'lgan Xolchayon yodg'orligining qoldiklari sakhlanib qolgai. SHaharning paydo bo'lishi mil. avJ I ming yillikning o'rtalariga tugri kyeladi. Rivojlanish jarayoni Kushon davriga tugri kyelib, bu davlat inqirozga yuk tutishi bilan shahar ham yemirila boshlaydi. Rhazib ochilgan bino ichida I asrda qurilgan, uncrhalik katta bo'lmagan saroy aloxida qiziqish uygotadi. Saroy da dyevoriy rasmlar yaxshi saklanib qojlmagan. ijisonning yuzi vLyekin saroydagi badiiy madaniyat vhamuvalari ko'plab topilgan. ttaykallar loydan istilanib ustki qismi buyalgan. Haykallardan eng kattasi 2 myetrgk yaqin bulib, kichik haykallardan unlab topilgan. Bu san'at asarlarida podsho Gyeray avlodlari tasvirlangan (haykallar tangalardagn tlsviflar bilan solishtirilgan). Markazda taxtlarda o'tnrgan podsho va uning xotini,. ularning uig va chai tomonlarida podsho oilasi a'zo —lari, xotiilar va erkaklar, shuningdyek mahalliy 2;odagonlar va Gyerakl hamda Afiva haykallari joylashgan.
Tyermyez—Dushanba katta yo'lining ung tomonida katta maydon bo'lib u yerda labiat va vaqt ta'sirida yemirilib tyepalikka aylangan KJPFOH bor. SHahdrning mustahkam dyevorlari, hokim saroyining xarobalari, imcj>ratlar qoldiqlari — bo'lar yirik Kushon shahri qoldiqlaridir. Bil Dalvarzin kuhva shahari bo'lib, u Kushon davlatining dastlabki poytaxti bo'lgan dyegan fikrlar — ham mavjud.
1972 yilgi qazishmalar paytida bu yerdan umumiy ogirligi 30 kg. dan ortiq tilla buyumlar xazivasi topilgan. Bu xazivada hammasi bo'lib 115 ta bilagozuq xalqalar, turalar, bo'yin taqinchoqlari, oltin quymalar bor etii.
Dalvarzin kuhva shahridan uncha uzoq bo'lmagan joydan juda qiziq va o'ziga xo« qabr topildi. Bu qabrdagi kumish an'avalari buddiylardan taroj qilgan xolda, ba'zi hollarda Markaziy Osiyo an'avalariga ham uxshamaydi. Sagavalarda uch xildagi dafn mavjud bo'lib, ulardan Dxirgisi mil. av. I—III asrlardagi zardushtiylarning dafn an'avalariga to'g'n kyeladi. Dalvarzin sagavasi qabrlari o'ziga xos go'zalligi bilan, dafn marosimi inshootining barcha mye'morlik uxshashliklari talari zardushtiylik dafn marosimlariga muljallangan bo'lib, «zardushtiylik dunyosi» maydonidagi eng qadimgi dafn etish joyidir. To'tri, Xora^mda ham bu davrga oid ehtimol bu davrdan ham ilgariroq davrlarga Did qabrlar topilgan, lyekin ular dahmalar zmas, ularda inson sukraklari sopol astodonlarda kumil — gan. Milodning I asrlar|lga oid aitodon quyilgan sa—ravalar Marv va Marriyovadan tOpilgan. Xucjdi shu tarzdagi qabrlar Eron arxyeologlari topilmalarida zham uchrab, ular ham mil. av. I asrlarga oiddir. Dal — varzin dahmasi tioypb mye'morlik inshooti, o'ziga xos bo'lib, gumbaz shaklidagi hujra, vfrfis tyerilgan pyeshtoqli kirish joyi bilan kushon davri SHimolif Baqtriya mye'morlik san'atini aks ettiruvchi mshootdir.
Kushon davri madaniyati vhamuvalaridan yana biri qadimgi Xorazm hududifflagi Tuproqqal'a shahridir.
Milodning III—ly asrlariga oid bu shaharni kushonlardan alohida bo'la boshlagan dastlabki Xorazm xokimlaridan biri qurdirgan. lhazilmalar najtijasida turli dyevoriy suratlar va haykallar bilan byezatilgan tantav^li zallar va boy xovadon uylari ochildi. Tup­roqqal'a topilmalari, Markaziy Osiyoning chyekka viloyatlari hunarmandlari ham kushon san'ati va madaniyatini mahalliylashtirib olganliklarini Ala bu madaniyatdan saroylar, ibodatxovalar, uylar qurishda kyencjf foydalanganliklarini ko'rsatadi.
Arxyeologik jihatdan Sug'd va Farg'ova yerlari Kushon davri Markaziy Osiyoning Janubj va Xorazmga nisbatan kamroq o'rganilgan. Lyekin Sug'd va Farg'ova aholisi (bosnqa davlatlar san'ati va madaniyatidan xabardor bo'lgan, shuningdyek ulardan mahalliy madaniyat vhamuvalari topilgan. Milodning I asrlarida Sug'diyovada oromiy yozuvining mahalliy kurinishi mavjud edi, bu davrda Farg'ona vodiysining o'z yozuvi bo'lmasada, farg'onaliklar o'z tangalarini chiqarib to'rganlar. Sug'diyopadan Kushon davriga oid ko'plab sopolchilik badiijf madaniyati vamuvalari, idishlar, haykalchalar topilgan. So'nggi yillardft bu| mintaqada arxyeologik tyekshimv ishlari ayniqsa qIizrin tuye oldi. EHu munosabat bilan Afrosiyobda tadqiqot ishjlari olib borayotgan hamfaa tarkibida butun dunyoga mashhur arkyeolog tadqiqotchilar t^irgan o'zbyek —franso'z hamkopikdagi ekspyediqiyasini alqhida qayd qilib o'tish zarur. Dyemak agar yaqin orada dunyo qadiijniy Sug'diyona zaminida yana bir fikrni lol qoldiruvchi antik davrga oid kashfiyot to'g'risida eshitsa hyech ajablanmaslik kuerajc