O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus vazirligi ’ samarqand davlat universeteti

Y

5.1.-chizmadan ko’rinib turibdiki, yalpi talab egri chizig’i doimo pastga va o’ngga suriladi. Bunday surilishning sababi har xil. Ma‘lumki, alohida olingan tovarlar bozorida talab egri chizig’ining

57
surilishiga asosan daromad samarasi va o’rinbosar tovarlar sabab bo’ladi. Ayrim tovarlarning bahosi pasayganda, iste‘molchilarning pul daromadlari ko’proq mahsulot sotib olish imkonini beradi (daromad samarasi). Shuningdek, baho pasayganda iste‘molchi ushbu tovarni ko’proq boshqa sotib oladi, chunki u boshqa tovarlarga nisbatan arzonroq bo’ladi (o’rnini bosadigan tovarlar).
Milliy bozorda AD-egri chizig’ining trayektoriyasini, ya‘ni uning quyiga egilganligini, avvalo pulning miqdoriy nazariyasi tenglamasi yordamida izohlash mumkin:

M V=Y P

Bu yerda: M – muomaladagi pul miqdori; V – pulning aylanish tezligi;
R – iqtisodiyotdagi baholar darajasi (baholar indeksi); Y – talab qilinayotgan real ishlab chiqarish hajmi.
Bu tenglamadan:

P = M V / Y va Y= M V / P

tenglamalarni keltirib chiqaramiz. Bu tenglamalardan ko’rinadiki, baholar darajasi qancha oshsa, real YaIM hajmiga talab shuncha past bo’ladi, ya‘ni pul massasi (M) va uning aylanish tezligi (V) o’zgarmas bo’lsa baholar darajasi va yalpi talab o’rtasida teskari bog’liqlik mavjud bo’ladi.

2. Yalpi talabning baho va bahodan boshqa omillari

Baholar darajasi va va yalpi talab o’rtasidagi teskari bog’liqlikni , shuningdek quyidagi baho omillari bilan izohlanadi:

1. 
   Foiz stavkasi samarasi (Keyns samarasi);
   
2. 
   Boylik samarasi yoki real kassa qoldiqlari samarasi (Pigu samarasi);
   
3. 
   Import xaridlar samarasi.
   

Foiz stavkasi samarasi shuni bildiradiki, yalpi talabning egri chiziq bo’yicha surilishi narxlar darajasi o’zgarishining foiz stavkasiga bo’lgan ta‘siriga bog’liq.
58
Demak, tovarlarning baho darajalari oshsa, iste‘molchilarga xarid qilish uchun katta miqdorda naqd pul kerak bo’ladi. Ishbilarmonlar uchun ham ish haqi va boshqa xarajatlarni to’lashga katta miqdorda pul zarur bo’ladi. Qisqacha aytganda, tovarlar bahosi darajalarining yuqoriligi pulga bo’lgan talabni oshiradi.
Pul taklifi hajmi o’zgarmagan holatda talabning oshishi foiz stavkasini ko’rsatilishiga olib keladi. Foiz stavkalari yuqori bo’lgan sharoitda ishbilarmonlarning investitsiya tovarlariga bo’lgan talabi pasayadi.
Investitsiya harajatlari yalpi talabning bir qismi bo’lganligi tufayli bu yalpi talab hajmining pasayishiga olib keladi.