O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus vazirligi ’ samarqand davlat universeteti

Yalpi ichki maxsulot tushunchasi va uni hisoblash usullari

Makroiqtisodiy statistika va tahlilda uzoq davr mobaynida yalpi milliy mahsulot va yalpi ichki mahsulot ko’rsatkichlaridan baravar foydalanib kelindi. Har ikkala agregat ko’rsatkich ham mamlakatdagi

19
iqtisodiy faollik darajasini xarakterlasada kapital va ishchi kuchi migrasiyasi mavjudligi sababli ular o’zaro farq qilishadi.
Bugungi kunga kelib Milliy hisobchilik tizimini qo’llaydigan deyarli barcha davlatlarda yalpi ichki maxsulot ko’rsatkichi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkich sifatida tan olindi.
Ko’pgina iqtisodiy adabiyotlarda [YaIMga ishlab chiqarilishida qo’llanilgan resurslar qaysi davlatga tegishliligidan qat‘iy nazar, mamlakatning jug’rofiy hududida yaratilgan pirovard tovarlar va xizmatlarning bozor baholari yigindisi] deb ta‘rif berib kelingan.

2.1-jadval YaIM ning iqtisodiyot tarmoqlari buyicha tarkibi(foiz hisobida)

YaIM jami	2000	2005	2010	2015	2016	2017	2018
	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0
Tarmoqlardagi yalpi qo’shilgan qiymat	87,5	89,4	90,8	90,4	90,8	88,5	88,8
Mahsulotlarga sof soliqlar	12,5	10,6	9,2	9,6	9,2	11,5	11,2
2. Tarmoqlardagi yalpi qo’shilgan qiymat	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0
Qishloq, o’rmon va baliq xo’jaligi	34,4	29,5	19,8	34,1	34,0	34,0	32,4
Sanoat(qo’rilishni qo’shgan holda)	23,1	29,1	33,3	26,2	26,6	27,9	32,0
Sanoat	16,2	23,7	26,7	20,2	20,6	22,2	26,3
Qurilish	6,9	5,4	6,6	6,0	6,0	5,7	5,7
Xizmatlar	42,5	41,4	46,9	39,7	39,4	38,1	35,6
Savdo, yashash va ovqatlanish boyicha xizmatlar	12,3	9,8	10,6	8,5	8,5	8,0	7,3
Tashish, saqlash, axborot va aloqa	8,8	11,8	12,9	10,0	9,6	9,5	8,3
Boshqa xizmat turlari	21,4	19,8	23,8	21,2	21,3	20,6	20,0

20
1993 yilda qabul qilingan BMT MXTning yangi talqiniga ko’ra Yalpi ichki mahsulot (YaIM) tushunchasiga aniqliklar kiritildi.
Yangicha talqiniga ko’ra:
YaIM - mamlakat rezidentlari tomonidan ma‘lum muddat davomida ishlab chiqarilgan pirovard tovarlar va xizmatlar bozor baholarininng umumiy yig’indisidan iborat.
YaIM ning «ichki‘ deb atalishiga sabab uning mamlakat rezidentlari tomonidan yaratilishidir. Rezident faqatgina mamlakatning yuridik va jismoniy shaxslari tushunilmaydi. Chunki mamlakat yuridik shaxsi boshqa mamlakat hududida bir yildan ortiq faoliyat yuritsa o’sha mamlakat rezidenti deb qaraladi.
Milliy tegishliligi va fuqaroliligidan qat‘iy nazar, mazkur mamlakatning iqtisodiy hududida iqtisodiy manfaat markaziga ega bo’lgan (ishlab chiqarish faoliyati bilan shugullanadigan, yoki mamlakat hududida bir yildan ortik yashayotgan) barcha iqtisodiy birliklar( korxonalar, uy xo’jaliklari) rezident hisoblanishadi.
Elchixonalar va harbiy bazalar o’zlari tegishli bo’lgan mamlakatlarning iqtisodiy makoni bo’lib qolaveradilar. Aynan shu jihat YaIMni hisoblashda iqtisodiy va jug’rofiy hudud o’rtasidagi farq deb qaraladi.
YaIM uch xil usul bilan hisoblanadi:

1. 
   ishlab chiqarish usuli;
   
2. 
   xarajatlar usuli;
   
3. 
   daromadlar usuli.
   

Har uchala usul bilan hisoblangan YaIM ko’rsatkichi hajmi statistik xatolar istisno etilganda o’zaro teng bo’lishi lozim. Shu bilan birga har uchala usul bilan YaIM ko’rsatkichni hisoblashda o’ziga xos talablarga amal qilinishi talab etiladi.
Ishlab chiqarish usulida hisoblangan YaIM yakuniy tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishning turli bosqichlarida qo’shilgan qiymatlar yig’indisi sifatida aniqlanadi. YaIMni bu usulda aniqlash statistik jihatdan qulay bo’lishi bilan birga uni hisoblashning muhim shartiga amal qilish, ya‘ni bir qiymatni ikki bor hisobga olish, yoki oraliq mahsulot qiymatini YaIMga kiritib yuborishning oldini oladi.
21
Ishlab chiqarish hajmini to’g’ri hisoblash uchun joriy yilda ishlab chiqarilgan tovar va ko’rsatilgan xizmatlar qiymati bir marta hisobga olinish kerak. Ko’pgina mahsulotlar bozorga borgunga qadar bir nechta ishlab chiqarish bosqichini o’taydi. Shu sababli YaMMda ayrim mahsulotlarni ikki va undan ko’p marta hisobga olmaslik uchun, faqat pirovard mahsulotning bozor qiymati hisobga olinadi, oraliq mahsulotlar esa hisobga olinmaydi.
Yakuniy tovarlar va xizmatlar deganda ularning ishlab chiqarish, yoki ichki ayirboshlash siklidan chiqqan, yakuniy iste‘mol, jamg’arish yoki eksport uchun foydalaniladigan qismi tushuniladi.
Yakuniy tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishda sarflangan oraliq tovarlar va xizmatlar bahosi YaIMga qo’shilmaydi..
Qo’shilgan qiymat tovar va xizmatlarning sotish bahosi bilan ularni ishlab chiqarish uchun foydalanilgan xom ashyo va materiallarni sotib olishga qilingan xarajatlar o’rtasidagi farq ko’rinishida aniqlanadi.
Ishlab chiqarish usulida aniqlangan YaIM ko’rsatkichinig strukturasini va undagi siljishlarni tahlil qilish juda muhim xulosalar beradi. Aloxida tarmoqlarning mamlakat iqtisodiyotida yaratilgan yalpi qo’shilgan qiymatdagi ulushi, bu ulushning o’zgarishi bu mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi va kutilayotgan istiqboliga baho berish imkonini beradi.