1.2.Qimmatbaho metallarning fizik va mexanik xossalari
Oltin, kumush, platina, palladiy, rodiy, osmiy va iridiy elementlari qimmatbaho
metallar hisoblanadi.
Qimmahaho metallar ikki guruhga bo'linadi. Birinchi guruhga yaxshi plastik
xossalarga ega bo'lgan oltin, kumush va platina elementlari kiradi. l-jadvalda
qimmatbaho metallarning fizik va mexanik xossalari keltirilgan.
Bashariyat tarixining ibtidosidan boshlab oltin qimmatbaho metall
hisoblanib, juda qadrlangan. Balki bu inson bilgan, intilgan eng noyob, topilmas
birinchi metalldir. Oltin tabiatda o‘zga metall va ma’dan qo‘shilmalarisiz, sof
holda uchraydigan metall bo‘lganligi uchun ham qadimdan odamlar e’tiborini
o‘ziga jalb qilib kelgan. U sarg‘ish tusda bo‘ladi. Qadim zamonlardayoq odamlar
undan turli xil bezaklar yasaganlar. Ayniqsa, bu metallga ishlov berish osonligi
ma’lum bo‘lgach, uning qadri yanada oshgan. Sof oltindan osongina yupqa lappak
(doyra) yasab, uni sindirmasdan buklash mumkin. Shuning uchun odamlar qadim
zamonlardayoq
undan
istagan
shakllardagi asbob-uskunalarni, bezaklarni,
qo‘girchoqlarni va haykallarni yasashgan. Dastlab undan- soch turmagini ushlab
turadigan gardishlar ishlangan. Boshga kiyiladigan oltin toj va tillaqosh bezaklar
ham
ana
shunday
gardish
taqishdan
boshlangan.
Yerdagi oltin zaxiralari juda cheklangan miqdorda. Shuning uchun ham oltin koni
bo‘lmagan mamlakatlar o‘zlaridagi boshqa noyob boyliklarini oltinga
almashtirishga harakat qilishadi. Natijada, oltin o‘sha ayirboshlashda, savdo
mezoniga aylangan, Boshqa metallardan yasalgan buyumlar vaqt o`tishi bilan
yaroqsiz holga kelishi mumkin, lekin tilla buyumlarga vaqt ta’sir qilmagani
12
sababli, oltinning qiymati oshib boraveradi. Oltin va kumush haqida ko‘plab xalq
maqollari yaratilganligiga ham sabab shu. Muayyan bir mamlakatda zarb
qilinadigan pul ham o‘sha davlat bankida saqlanayotgan tillaning miqdoriga qarab
chiqariladi.
Darvoqe, hozir jahonda qazib olinayotgan tillaning taxminan yarmi AQSH moliya
vazirligiga tegishli bulib, Amerika banklarida saqlanmoqda.
Asl metallar probasi
— (lit. probo — sinab
ko`rish, baholash) — ishlanadigan va
tanga zarb qilinadigan qotishma tarkibidagi sof oltin, kumush, platina va b.
qimmatbaho metallar miqdorini ifodalaydigan mezon. Ko`pchilik mamlakatlarda
Asl metallar probasi metrik tizim bo’yicha 1000 g qotishma tarkibidagi nodir
metallning grammlar miqdori bilan ifodalanadi. Odatda asl metallar yumshoqroq
bo`lib, bu metallarga legirlovchi metallar (mis, rux, nikel va h. k.) qo`shilmasa,
ulardan
tayyorlangan
buyumlar
puxta
bo`lmaydi.
Ilgari
(1917-yilgacha)
O`zbekistonda proba tizimi 96 misqoldan (har misqol 4,25 g) iborat qadoqqa (409
g ga) asoslangan. Unda eng yuqori darajadagi Asl metallar probasi 96 ga teng edi.
Hozir O`zbekistonda oltin buyumlar uchun 375, 500, 583, 750, 958 probalar,
kumush buyumlar uchun 800, 875, 916, 960 probalar, platina buyumlar uchun 950
proba, palladiy buyumlar uchun 850 proba mavjud. O’zbekistonda asl metallardan
yasalgan
buyumlarning
qonunlashtirilgan
probalarga
muvofiq
kelishini
O`zbekiston Moliya vazirligi nazorat qilib boradi. Buyum probasini tasdiklash
uchun unga davlat tamg’asi urib kafolatlanadi [ ].
Do'stlaringiz bilan baham: |