O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’limvazirligi buxoro muhandislik-texnologiya instituti qo‘lyozma huquqi asosida uo`K

IV. QUYOSH ENERGETIK QURILMASINING TEXNIK-IQTISODIY SAMARADORLIGINI BAHOLASH …………………………………………69
4.1. Qurilmaning sinov - tajriba namunasini ishlab chiqish va laboratoriya sharoitida sinovdan o’tkazish………………………………………………….….69
4.2. Quyosh energetik qurilmasining texnik-iqtisodiy ko’rsatgichlarini asoslash..74
IV Bob bo’yicha xulosalar ………………………………………………………… 77
TEHNIK IQTISODIY KO’RSATGICHLAR 65
XULOSA VA TAVSIYALAR ………………………………………………………78
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..79
ILOVALAR


KIRISH
Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zaruriyati. So’nggi yillarda qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan, jumladan quyosh va shamol enrgiyasidan foydalanish kengayip boryapti. Azaldan mavjud bo’lgan elektr energetikasi tizimiga qayta tiklanuvchi energiya manbalarini tarmoqqa ulash va asosiy tarmoqdagi energiya manbai bilan parallel ravishda foydalanish elektr energetikasi tizimida bir qator muammolar keltirib chiqaradi. Jumladan, quyosh va shunga o’hshash qayta tiklanuvchi energiya manbalri o’zgarmas tok manbali elektr energiyasini ishlab chiqaradi. Bu o’z navbatida, masalan, quyosh panellarini elektr tarmog’iga ulashda qo’shimcha o’zgarmas tok-o’zgaruvchan tok o’zgartirgichlarini ulashni talab etadi. Bundan tashqari, qayta tiklanuvchi energiya manbalarining ish rejimi beqaror bo’lip, bir qancha faktorlarga, masalan, ob-havoga bog’liq va shu bilan birga ular juda o'zgaruvchan va ular ishlab chiqaradigan elektr quvvatini bashorat qilish qiyin, ularning quvvatlari vaqt o'tishi bilan o'zgaradi. Qayta tiklanuvchi energiya manbalarining elektr tarmog’iga integratsiyasi yuqori darajadagi nomutanosibliklarni, o'zgaruvchan dinamikalarni va noaniqliklarni namoyish etadi. Bu muammolarning hammasi elektr energetikasi tizimining barqarorligini va ishonchligini kamaytiradi. Bu yuzdan, elektr tizimining qayta tiklanuvchi energiya manbalari bilan birgalikdagi faoliyatini barqaror bo’lishligini ta’minlash uchun tizimning barqaror boshqaruvini, qayta tiklanuvchi energiya manbalari va yuklamalarning holatini o’rganish talab etiladi. Jahonda energetika tizimida qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish ko’lamini oshirish, uglevodorod yoqilg’i resurslarini tejash, global isish, ifloslanish va boshqa atrof-muhit muammolari, shuningdek iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va energetika xavfsizligi bilan bog’liq muammolarni barqarorlashtirishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shunga asosan rivojlangan davlatlarning “ … uzoq muddatli milliy energetika dasturlarida 2021-yildan 2030-yilgacha bo’lgan davrda issiqxona gazlari va chiqindilarni kamida 40% ga kamaytirish (1990-yil holatiga nisbatan), qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish ulushini 32% ga, energiya samaradorligini 35,5% ga oshirish rejalashtirilgan”¹. Jahon amaliyotida iste’molchilarni ishonchli va ekologik toza elektr energiya bilan ta’minlashda qayta tiklanadigan energiya manbalaridan bo’lmish quyosh energiyasidan foydalanish jadal suratlarda bilan rivojlanib bormoqda va bu sohaga katta miqdorda investitsiyalar yo’naltirilib, istiqbolli ishlanma hamda tadqiqotlar qo’llab-quvvatlanyapti.
Jahonda kichik quvvatli elektr energiyasi iste’molchilari uchun mintaqamizning iqlimiy sharoitlariga moslashtirilgan quyosh batareyalarini ishlab chiqish va joriy etishda ko’plab tadqiqotlar amalga oshirilyapti. Ushbu yo’nalishda, ayniqsa quyosh batareyalarini konstruktiv o’lchamlari va energetik parametrlarining quyosh radiatsiyasiga, haroratga, changlanganlik darajasiga bog’liqligini analitik modellashtirish va ishlash samaradorligini oshirish yo’nalishlarida amalga oshirilayotgan ilmiy tadqiqotlar dolzarb hisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning 2017-2021 yillarda mo’ljallangan Harakatlar strotegiyasida, xususan “…yaqin kelajakda ustuvor vazifa sifatida qayta tiklanuvchan energiya manbalaridan foydalanishni kengaytirish, ishlab chiqarishning energiya sig’imini qisqartirish, qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish sohasida innavatsion texnologiyalarini, ilmiy-texnikaviy ishlanmalarni joriy etish va energiya samaradorligini oshirish…”² vazifalari belgilab qo’yilgan.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 26-may PQ-3012-son
“2017-2021-yillarda qayta tiklanuvchi energetikani yanada rivojlantirish, iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya samaradorligini oshirish chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida”gi, 2018-yil 28-aprel PQ-3687-son “Qayta tiklanadigan energiya manbalari sohasida investitsiya loyihalarini amalga oshirishda oid qo’shimcha chora tadbirlari to’g’risida”gi va 2019-yil 21-may O’RQ-539-son “Qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish to’g’risida”gi 2019-yil 22-avgust PQ-4422-son “Iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohaning energiya samaradorligini oshirish, energiya tejovchi texnologiyalarni joriy etish va qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirishning tezkor chora tadbirlari to’g’risida”gi qonun va qarorlarga muvofiq mamlakatning energetika xavfsizligini mustahkamlash, yoqilg‘i-energetika balansining qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalangan holda elektr, issiqlik energiyasi va biogaz ishlab chiqarishga doir qismini diversifikatsiyalash, qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish sohasiga innovatsion texnologiyalarni, ilmiy-texnikaviy ishlnmalarni joriy etishni, qayta tiklanuvchi energiya manbalari qurilmalarining energiya jihatdan samaradorligini oshirishni, ularning ishlab chiqarilishini kengaytirishni va mahalliylashtirishni rag‘batlantirish, qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish sohasidagi preferensiya va imtiyozlar berilishi mintaqamizda qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanish sohasidagi katta yutuqlardan biri hisoblanadi. Mazkur belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertasiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi.
Muammoning o’rganganlik darajasi: Iqlim sharoitlariga moslashtirilgan samarador quyosh batareyalarini ishlab chiqish va uning ishlash samaradorligini oshirishda bir qator chet el va mintaqamiz olimlari V.V. Elistratov, E.V. Solomin, R.A. Zahidov, R. Avezov, G’.N. Uzoqov va boshqa tomonidan tadqiqotlar olib borilgan. Olib borilgan tadqiqotlarda Buxoro viloyatining quyosh energiyasidan foydalanish imkoniyatlari yetarli darajada o’rganilmagan. Buxoro viloyatida quyosh batareyalaridan foydalanishning texnik-iqtisodiy salohiyatlarini aniqlash orqali elektr energiyasi tanqis bo’lgan hududlaning energiya ta’minotida quyosh energiyasidan foydalanishni ilmiy asoslash orqali ijtimoiy va iqtisodiy sohalarni rivojlantirishimiz mumkin.