O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirligi

1 

 

 

 

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA 

O’RTA MAXSUS  TA’LIMI  VAZIRLIGI 

 

Ajiniyoz nomidagi Nukus Davlat pedagogika 

institute 

 

Fizika-mehnat fakulteti 

 

Fizikani o’qitish metodikasi kafedrasi 

 

4b-kurs talabasi 

 

Shamuratova   Gulrux   Ikramovnaning 

 

 

 

 

 

Mavzu: 

“T

ranzistor va diodning ishlash 

printsipini  o’rganish uslublari

” 

 

 

Fizikani o’qitish metodikasi 

 

kafedrasiboshlig’i:                                      

f.m.f.d.

A. Kamalov 

Ilimiyrahbari:                                              

f.m.f.n.

B. Atashov 

 

 

Nukus-2018 

 

 

 

 

 

2 

 

MUNDARIJA 

Kirish.................................................................... ............................4  

IBob. Yarim o’tkazgichlar to’g’risida asosiy tushinchalar......................................10 

1.1  O‘tkazgichlar, dielektriklar va yarim o‘tkazgichlar........................................10 

1.2   P -n o‘tishning hosil bo‘lishi……………………………………….………….16 

1.3  P-n o‘tishning to‘g‘ri va teskari ulanishlari………………………….………19 

1.4  P–n o‘tishning volt – amper xarakteristikasi (VAX)……………………..….22 

1.5  P-n o‘tish sig‘imi………………………………………………………….…….23 

1.6  P-n o‘tishning teshilish turlari………………………………………………...25 

    

II Bob. Yarim o‘tkazgichli diodlar, ularning tuzilishi va ishlash printsipi ...........26 

2.1  Yarim o‘tkazgichli diodlar to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar……………….26 

2.2  Yarim o‘tkazgichli diodlarning ishlash harorat oralig‘i…………...………..29 

2. 3 Yuqori chastotali yarim o‘tkazuvchi diodlar………………………………....32 

2.4  Tunel diodlar……………………………………………………...……………34 

2.5  Aylantirilgan diodlar va varikaplar .................................................................36 

2.6  Fotodiodlar……………………………………………………………...……....37 

 

III Bob. Tranzistorlar, ularning tuzilishi, ishlash printsipi va qo`llanish sohalari. 

3.1. Tranzistorlar haqida umumiy ma’lumot………………………………..……38 

3.2. Tranzistorlarning statik tavsifi…………………………..……………………44  

3.3. Bipolyar tranzistorlarning sxemaga ulanishi…………..…………………….47 

3.4 Bipolyar tranzistorning aktiv rejimda ishlashi……………...………………..47 

3.5 Bipolyar tranzistor fizik parametrlari………………………..……………….50 

3.6 Tranzistorlarni qo‘llanilish sohalari………………………...…………………53 

Xulosa………………………………………………………………………….55 

Foydalanilgan adabiyotla r…………………………………………… …….57 

3 

 

Nukus davlat pedagogika instituti 

         Fakultet: Fizika-mehnat 

 

 

         Talaba: Shamuratova  Gulrux  Ikramovna 

         Ilmiy rahbari: Atashov B.T. 

          O’quv yili:2017-2018 

 Malakaviy bitiruv ishi mavzusi: Tranzistor  va  diodning  ishlash  printsipini                     

o’rganish  uslublari 

Annotatsiya 

 1. 

Mavzuning 

dolzarbligi:Hozirgi 

vaqtda 

adabiyotlarda 

o’quv 

darsliklarida,tranzistor    va    diodning    ishlash    printsipini  o’rganish    dolzarb 

ahamiyatga ega. 

 2. Ishning maqsadi va vazifalari.Tranzistor  va  diodning  ishlash  printsipini 

o’rganish   qonunlarining asl manosini tushinib yetish. 

 3. Tadqiqot ob’ekti va predmeti: Tranzistor  va  diodning  ishlash  printsipini 

o’rganish  uslublari,    qonunlari haqidagi adabiyotlar va o’quv darsliklari. 

 4.  Tadqiqot  uslublari:Adabiyotlardagi  ma’lumotlarga  sharh  yasash  va 

xulosalar chiqarish. 

 5.  Tadqiqot  natijalarining  ilmiy  yangiligi:  Tranzistor    va    diodning    ishlash  

printsipini o’rganish  o’quvchilarning tushunchasini kengaytiradi. 

 6.  Tadqiqot  natijalarini  qo’llanilishi:Bu  malakviy  bitiruv  ishi  fizika  fanini 

o’qitishda metodik qo’llanma sifatida qo’llanishi mumkin. 

 7.  Ishning  tarkibiy  qismlari:Kirish,  uchta  bobdan,  xulosa  va  foydalangan 

adabiyotlardan iborat. 

 8.  Malakaviy  bitiruv  ishining  asosiy  natijalari:    ishning  xulosa  qismida 

keltirilgan.  

Ilmiy rahbari:                           f.m.f.n.  B.T. Atashov 

    Talaba:                                          G. Shamuratova

 

 

4 

 

Kirish 

Ilmiy-texnikaning  zamonaviy  yo’qlanishi  elektronikaning  rivojlanishi  bilan 

chambarchas  bog’liqdir.  Elektronika  gaz,  qattiq  jism,  vakuum  va  boshqa  muxitdagi 

elementar  zaryadlangan  zarrachalarga  elektromagnit  maydon  ta`sir  natijasida  xosil 

bo’lgan  elektr  o’tkazuvchanlikni  o’rganish  va  undan  foydalanish  masalalari  bilan 

shug’ullanadigan  fan  soxasidir.  Elektronika  yutuqlari  natijasi  sifatida  elektrovakuum 

va yarim o’tkazgichli asboblarning turli xil va ijobiy xususiyatlarida namoyon bo’ladi. 

Zamonaviy elektornikani o’rganish uchun avvalambor radioelektronika asboblarining 

tuzilishi,  ishlash  printsipi  va  fizikaviy  asoslarini  bilib  olish  kerak.  Ushbu  malakaviy 

bitiruv ishi shu muammolarga bag’ishlanadi. Hozirgi vaqtda elektronika asboblarning 

turli xildagi turlarining soni shunchalik ko’pki, ularning xar birini qarab chiqishning 

imkoni yo’q.  

Elektronika  -  elektrovakuumli  va  yarim  o‘tkazgichli  asboblarni ishlab  chiqarish   va 

hozirgi zamon  qurilmalarida  ishlatish kabi masalalarni o‘rganadi. 

 

Radiotexnika  fanining  rivojlanishida  XIX  asrda  fizika  sohasida    qilingan 

ko‘pgina kashfiyotlar  juda  katta ahamiyatga  ega bo‘ldi. Masalan: 

 

-  Faradey  tomonidan    kashf  etilgan  elektr  va  magnit    maydonlarning  o‘zaro  

ta’sir hodisalari ya’ni o‘zaro aloqadorligi. 

 

-  J.Maksvellning    elektromagnit  maydon  xususiyatlarini      ochib  beruvchi 

tenglamalarini  ko‘rsatish  mumkin.  Bu  tenglamalarda  elektromagnit  to‘lqinlarning 

mavjudligi  va  ular  yorug‘lik    tezligiga  teng  bo‘lgan  tezlik      bilan  tarqalishi  nazariy 

holda keltirilgan edi. 

 

- Maksvell nazariyasi  to‘g‘riligini birinchi marta  nemis olimi G.Gerts (1886 – 

1988  yil)  amalda  isbotladi.  Lekin  Gerts  elektromagnit  to‘lqinlarini  amalda  hosil 

qilsada, ammo ulardan texnikada foydalanib bo‘lmaydi deb hisobladi. 

 

-  Mana  shu  kuchsiz    uchqunda  kelajak  aloqa  vositasini  ko‘ra  olish  uchun 

tadqiqotchi buyuk olim bo‘lishi zarur edi. 

5 

 

 

Bu  ixtiroga  rus  olimi  A.S.  Papov  1895  yil  7  may  kuni  Petrburg  rus    fizik  va 

ximiklari  jamiyatida    o‘zining  ixtirosi  haqida  ma’ruza  qildi.  Bu    ixtirodan  bir  yil 

o‘tgach  italyan injeneri Markoni radio aloqa ishlarini amalga oshirib ko‘rsatdi. Eng  

oddiy  elektron  asboblaridan  bir  vakkumli  diodni  1883  yilda  Amerkalik    T.A.Edison 

ixtiro qilgan. U oddiy chug‘lanish tolali elektr lampochkasi ichiga yana bitta elektrod  

joylashtirganda  ular    orasida  hosil  bo‘lgan    tok  faqat  bir  tarafga      yo‘nalganligini 

kuzatgan. 

 

Dioddan    o‘tayotgan  tokning  elektronlar  oqimidan  iborat  ekanligini  J.Tomson 

(ingliz) ko‘rsatib bergan. 

 

Birinchi  vakuumli  triodni  1906  yilda        amerkalik  Lui  de  Forist  ixtiro  qilgan. 

Agar  radiotexnika  tarixiga  nazar  tashlaydigan  bo‘lsak,  umuman  olganda 

radiotexnikaning  rivojlanish tarixini 3 davrga bo‘lish mumkin. 

 

-  Birinchi  davrda  (1895-1920)  asosan  uzun  to‘lqinlardan  foydalangan  holda 

telegraf aloqasi yo‘lga qo’yildi. 

 

-  Ikkinchi  davrda  (1920-1955  )  elektron  lampalardan  keng  foydalanildi.  Radio 

qurilmalarda elektrovakuumli lampa keng miqyosda ishlatildi. 

 

-  Uchinchi  davrda  (1955)  yildan  boshlab  yarim  o‘tkazgichli  asboblar  keng 

qo‘llanila boshlandi. 

 

Yarim o‘tkazgichlarning o‘zgaruvchan tokni to‘g‘rilash xususiyatini 1875 yilda  

nemis olimi K.F.Braun sezgan edi. Birinchi yarim o‘tkazgichli triod ya’ni  tranzistorni 

AQShda D.Bardin va V. Bratten   yaratdilar. 

 

Dastlabki  integral mikrosxemalar esa 60-yilning oxirida paydo bo‘ldi. 

 

Mikrosxemalarning yaratilishi radiotexnika sohasida katta o‘zgarish bo‘lishiga 

olib  keldi.  Shundan  so‘ng  elektronika  aniq  ikki  qismga,  ya’ni  katta  quvvatli  

radioelektronika va mikroelektronikaga ajraldi. 

 

Keyingi paytlarda   radioelektronikaning rivojlanishi bilan yangi sohalar 

vujudga  keldi.  Bularga  misol  qilib  optoelektronika,  akustoelektronika  sohalarini 

misol qilish mumkin. Optoelektronika  elektromagnit to‘lqinlar shkalasidan joy olgan 

6 

 

optik  diopazondan axborotni uzatish va qabul qilishda foydalanish imkoniyati borligi 

bilan bog‘liqdir. 

Akustoelektronika  sohasida  elektromagnit  to‘lqinlar  bilan  bir  qatorda  elastik, 

ya’ni  tovush  to‘lqinlaridan  keng  foydalanilmoqda.  Toshkent  shahrida  birinchi 

radioeshittirish 1927 yildan boshlab ishlay boshladi. Televizion ko‘rsatuvlar 1956 yil 

5- noyabrdan yo‘lga qo’yildi (1928 yil televizor kashf etilgan. Grabovskiy tomonidan 

Toshkentda). 

Endi 1-rasmga qaytaylik. 

-O‘tkazgich jo‘natiladigan ma’lumotni radiosignalga aylantirib beradigan, qabul 

qilgich-radiosignaldan  boshlang‘ich  ma’lumotni  tiklaydigan  qurilmadir.  Aloqa  yo‘li  

o‘tkazgich  va  qabul  qiluvchi  qurilmalarni  o‘zaro  bog‘lovchi    muhit  bo‘lib  yo  erkin 

fazo,  yoki  maxsus  texnik  qurilma  (parallel  o‘tkazgichlar,  kabel,  nurtola  va 

boshqalar)ni tashkil qiladi. 

Informatsiya  manbaidan  olinadigan  noelektr    tabiatli    tebranishlar  elektr 

tebranishlariga aylantirilgach radioelektron sistema kirishiga uzatiladi. Buning uchun 

mikrofon  yoki  tasvir    uzatgich  trubka  tasvirni  tok  impulslari  ketma-ketligiga  

aylantirib beradi. 

Informatsiyani tashuvchi  bo‘lib elektromagnit to‘lqinlar  xizmat qiladi. Hozirgi 

zamon  radiotexnikasi  informatsiyani  elektromagnit  tebranishlar  yordamida  uzoq 

masofaga  uzatish  masalasini  hal  qilish  va  qishloq  xo‘jaligida  keng  foydalanish 

imkonini    yaratadi.  Bundan  tashqari  radiotexnikaning    rivojlanishi  natijasida    yangi 

fan  tarmoqlari  -  «Radiofizika»,  «Radioastranomiya»,  «Radiospektroskopiya»  va 

boshqalar vujudga keldi. 

Radiotexnikadan  farqli  radioelektronika  fani  erkin  fazo  yoki  muhitda  to‘lqin 

tarqalish  masalalari bilan shug‘ullanmaydi. 

Shunga  ko‘ra  elektromagnit  tebranishlar  yordamida  informatsiyani  uzatish  va 

qabul  qilib  qayta  ishlash  usullari,  elektron  qurilmalarini  yaratuvchi  fan  va  

texnikaning bir sohasidir. 

7 

 

Universal 

asboblar–elektron 

ossillograf, 

kuchaytirgichlar, 

generatorlar, 

hisoblagichlar  va  boshqalar  radioelektron  asboblardir.  Yuqorida  aytganlardan 

quydagicha hulosa qilish mumkin. 

Radioelektronika  barcha  qayd  qilish,  avtomatik  boshqarish,  o‘lchash, 

hisoblash  va  boshqa  elektron  asbob  va  qurilmalar  asosini    tashkil  qiluvchi 

fandir. 

XX asrning  90 yillaridan boshlab olimlar e’tiborini tortayotgan va XXI asr fani 

deb    e’tirof    etilayotgan  nanofizikaga  qisman  to‘xtalsak.  Jism  o‘lchamiga  talluqli 

bo‘lgan,  ko‘p  ishlatiladigan    tushunchalardan  biri  mikrondir.  Biz  mikron, 

mikrojarrohlik,  mikroolam,  mikroiqtisod,  Mikroelektronika,  mikrojarayon  kabi 

iboralarni  ko‘p  qo‘llaymiz,  lekin  hamma  vaqt  ham  bu  o‘lchamni  aniq  mazmuniga  

e’tibor  bermaymiz.  1  mikron  yoki  1  mikrometr  (qisqacha  -  1  mkm)  ta’rifi  bo‘yicha 

metrning  milliondan    bir  bo‘lagi  bo‘lib,  millimetrning  mingdan  bir  qismiga  to‘g‘ri 

keladi. Taqqoslash uchun, inson sochi tolasining o‘rtacha qalinligi 50-100 mikronga 

teng.  Atom  olami  o‘lchamlari  haqida  gap  ketganda  esa  mikronning  mingdan  bir 

bo‘lagiga teng nanometr (nm) va mikronning o‘n mingdan bir bo‘lagiga teng angstrem 

(

0

А

)  bilan  ish  ko‘riladi.  Bunday  kichik  o‘lchamdagi  narsalarni    faqat    o‘ta 

kattalashtirish qobiliyatiga  ega bo‘lgan elektron mikroskoplar yordamidagina  ko‘rish 

mumkin.  

 

1-rasm, Inson sochi 0,05-0,5 mm (50-500 mkm) Inson ko‘zining 

ajrata olish qobiliyati - 0,1 mm 

 

8 

 

 

2-rasm. Bakteriya 1-5 mkm. (Optik mikroskop - 0,3 mkm) 

 

 

 

3-rasm, Viruslar 0,03-0,005 mkm 

(Elektron mikroskop 0,005 mkm =5 nm) 

 

 

4-rasm, Alohida molekula o‘lchami 0,01-0,004 mkm 

(Elektron mikroskop 0,005 mkm =5 nm) 

 

9 

 

 

 

5-rasm, Atom o‘lchami 1nm (Zondli skanir) 

XX asr fan  va texnikasi taraqqiyotiga  salmoqli ta’sir ko‘rsatgan tadqiqotlardan 

biri    yarim  o‘tkazgichlar    fizikasi  sohasiga  tegishli  bo‘lib,  u  avvaliga,  yarim 

o‘tkazgichli  diodlar  va  tranzistorlarning,  keyinchalik  esa  mikrosxema,  katta  integral 

sxemalar va mikrochiplarning yaratilishiga, shuningdek mikroelektronika sanoatining 

paydo  bo‘lishiga  olib  keldi.  Hozirgi  zamon  kompyuterlari    bir  soniyada  trillionlab 

amallarni  bajara  olishi  bilan  birga,  nihoyatda  kichik  hajmda  juda  katta  miqdordagi  

ma’lumotni  saqlab  tura  oladi.  Moddaning  yarim  o‘tkazgichlik  xossasiga  asoslangan 

elementlarda  fizik  jarayonlar    mikronlar  tartibidagi  sohalarda  yuz  berib,  zamonaviy 

mikrochiplarda  kremniy  kristalining    kichik  bo‘lagida  bir-biriga  ulangan  millionlab 

diodlar, tranzistorlar, qarshiliklar, kondensatorlar joylashgan. 

Nanotexnologiyani  rivojlantirish  haqida  gap  ketganda,  asosan,  quyidagi  uch 

yo‘nalishni e’tirof etish mumkin.  

  -  molekula  va  atom  o‘lchamidagi    faol  elementlardan  elektron  sxemalar 

tayyorlash;  

 - molekula o‘lchamida mexanizm va robotlar, ya’ni nanomashinalar yaratish;      

-  alohida atom yoki molekulalar bilan ish olib borish va ulardan barcha kerakli 

narsalarni yig‘ish ko‘zda tutiladi. 

Hozirgi  paytda  yarimo`tkazgichli  diodlar,  triodlar,  rezistorlar , 

tranzistorlar  ishlatilmaydigan  asboblarning  o`zi  mavjud  emas.  Mazkur 

bakalavr  bitiruv  ishi  tranzistor  va  diodning  ishlash  printsipini    o’rganish 

uslublariga bag`ishlangan. 

10 

 

I Bob. Yarim o’tkazgichlar to’g’risida asosiy tushunchalar 

1.1 O‘tkazgichlar, dielektriklar va yarim o‘tkazgichlar 

O‘zlarining  elektr  o‘tkazuvchanlik  xossalariga  qarab  qattiq  jismlar  metallarga 

(o‘tkazgichlarga), yarim o‘tkazgichlarga va dielektriklar (izolyatorlar)ga bo‘linadi. 

Metallar  energetik  zonalari  elektron  bilan  to‘la  band  qilinmagan  bo‘ladi  (6a-

rasm)  va  ularga  tashqaridan  kuchsiz  elektr  maydon  ta’sir  etsa,  elektronlar  yuqorida 

joylashgan uzluksiz bo‘sh o‘tkazuvchanlik zonalariga o‘tib olib, ma’lum yo‘nalishda 

harakat qiladi va elektr toki hosil bo‘ladi. Sababi metallarda valent va o‘tkazuvchanlik 

energetik zonalar bir-birlari bilan “chaplashib” uzluksiz zona hosil qilgan bo‘ladi. 

 

 

                                                      

Δ E<2eV                             Δ E>2eV   

 

 

              a)                                     b)                              v)   

6-rasm 

Yarim  o‘tkazgichlarda  esa  valent  zona  elektronlar  bilan  to‘lgan  bo‘lib,  agar 

elektronlar  o‘tkazuvchanlik  zonasiga  o‘tmasa,  ular  erkin  bo‘lmaydi  (6b-rasm).  Bu 

zona valent zonadan 

Δ E~0,1



2eV energetik masofada joylashgan bo‘ladi, unda 

Δ E – 

taqiqlangan  zonaning  eni.  Agar  elektronlar  valent  zonadan  o‘tkazuvchanlik  zonaga 

o‘tmasalar, tashqi elektr maydon ta’siri bilan tok hosil bo‘lmaydi. Yarim o‘tkazgichda 

elektr toki hosil bo‘lishi uchun, ma’lum tashqi faktor (temperatura, yorug‘lik va h.k.) 

yordamida elektronlar valent zonadan o‘tkazuvchanlik zonaga o‘tgan bo‘lishi kerak. 

Dielektriklarda  esa  o‘tkazuvchanlik  zonasi  bilan  valent  zonasi  orasidagi 

energetik  masofa  eng  kamida 

Δ E=2eB  va  undan  ko‘proq  bo‘lib,  umuman  erkin 

elektronlar bo‘lmaydi (6v-rasm). 

11 

 

Yarim o‘tkazgichlarga asosan kristall strukturaga ega bo‘lgan juda ko‘p qattiq 

jismlar kiradi. Yarim o‘tkazgichlar atomlar (germaniy, kremniy, tellur, selen va h.k.) 

shaklida va kimyoviy birlashmalar shaklida (sulfidlar, selenidlar va h.k.) uchraydi. 

Elektr  tokini  yaxshi  o‘tkazadigan,  ya’ni  yuqori  elektr  o‘tkazuvchanlik 

xususiyatiga  ega  bo‘lgan  moddalar  o‘tkazgichlar  deyiladi.  Elektr  o‘tkazuvchi 

moddalar  solishtirma  qarshiligining  katta  kichikligiga  qarab  elektr  tokini  yaxshi 

o‘tkazadigan  elektr  o‘tkazgichlar  (

ρ =10

-6



10

-4

  Om



sm),  izolyatorlar  (

ρ =10

5



10

18

 

Om



sm)  va  yarim  o‘tkazgichlar  (

ρ =10

-4



10

5

  Om



sm)ga  bo‘linadi.  Metallar, 

elektrolitlar va plazmalar elektr o‘tkazuvchidir. 

Elektr o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘lgan modda yoki jism o‘tkazgich deb ataladi. 

O‘tkazgichlar ikki xil bo‘ladi: birinchi tur o‘tkazgichlari va ikkinchi tur o‘tkazgichlari. 

Erkin eletronlarni soni nihoyatda ko‘p bo‘lgan mis, alyuminiy kabi materiallar 

birinchi tur o‘tkagichlar deb aytiladi. 

Amaliyotda  keng  qo‘llaniladigan  o‘tkazgich  elektr  simi.  Bitta  yoki  bir  necha 

tomirli simlardan iborat bo‘lgan metall o‘tkazgich elektr simi deyiladi. Tovar sifatida 

ishlab  chiqarilgan  va  servis  sohasida  keng  foydalanadigan  elektr  simlar  quyidagi 

turlarga  bo‘linadi:  izolyatsiyalangan,  izolyatsiyalanmagan  elektr  simi;  cho‘lg‘ambop 

elektr simi; montaj simlari, elektr shnurlari, uzaytirgich (udlinitel) va boshqa turlarga 

bo‘linadi. 

Elektr simi elektr energiyasini uzatish va taqsimlash, elektr va radio signallarini 

uzatish  hamda  elektr  mashinalar,  transformatorlar,  o‘lchash  asboblari  va  boshqa 

asbob-uskunalar cho‘lg‘amlarini tayyorlashda qo‘llaniladi. 

Hozirgi zamonda simli aloqa katta ahamiyatga ega. Axborotni sim orqali elektr 

signallar vositasida uzatish va qabul qilish simli aloqa deb aytiladi. Simli aloqa elektr 

aloqaning bir turi bo‘lib, undan ko‘pincha radioaloqa bilan birga foydalaniladi. 

Qattiq  jismlar  kabi,  suyuqliklarning  ham  dielektrigi,  o‘tkazgichi  va  yarim 

o‘tkazgichi  bo‘ladi.  Dielektriklar  jumlasiga  distillangan  suv,  o‘tkazgichlar  jumlasiga 

12 

 

elektrolitlarning,  ya’ni  kislota,  ishqor  va  tuzlarning  eritmalari  kiradi.  Suyuq  yarim 

o‘tkazgichlar jumlasiga, eritilgan selen, eritilgan sulfidlar kiradi. 

Moddalarning  qisman  yoki  to‘liq  ionlardan  tashkil  topgan  eritmalari  yoki 

suyultirilgan holatdagi moddalar elektrolitlar yoki ikkinchi tur o‘tkazgichlari deyiladi. 

Elektrolit  eritmalarining  xossalarini  o‘rganish  bilan  tokning  yangi  kimyoviy 

manbalari yaratiladi. 

Elektrolitlarning suvdagi eritmalarida yoki aralashmalarida zaryad tashuvchilar 

musbat  va  manfiy  zaryadlangan  ionlar  bo‘lgani  uchun  elektrolitlar  ionli 

o‘tkazuvchanlikka ega. 

Suyuqliklar  elektronli  o‘tkazuvchanlikka  ham  ega  bo‘lishi  mumkin.  Masalan, 

suyuq metallar ana shunday o‘tkazuvchanlikka ega. 

Elektrolit  orqali  elektr  toki  o‘tganda  elektrodlarda  elektrolit  tarkibiy 

qismlarining ajralib chiqish jarayoni elektroliz deyiladi. 

Texnikada  elektroliz  turli  maqsadlarda  keng  qo‘llaniladi.  Bir  metallning  sirti 

boshqa  metallning  yupqa  qatlami  bilan  elektrolitik  usulda  qoplanadi  (nikellash, 

xromlash, emallash, mis yalatish va h.k.). Bu mustahkam qoplama sirtni zanglashdan 

asraydi.  Elektroliz  yordamida  turli  buyumlar  metall  qatlami  bilan  qoplanadi 

(galvanostegiya),  shuningdek,  kerakli  buyumlarning  relefi  metall  nusxalari,  masalan 

tipografiya klishelari tayyorlanadi (galvanoplastika). 

Elektroliz  sof  metallar,  xususan  mis  olishda  keng  qo‘llaniladi.  Boksitlar 

aralashmasidan  alyuminiy  elektroliz  yo‘li  bilan  olinadi.  Xuddi  shu  usul  tufayli 

alyuminiy  arzon,  texnika  va  turmushda  temir  bilan  bir  qatorda  eng  ko‘p  tarqalgan 

metall bo‘lib qoldi. 

Amaliyotda  kimyoviy  tok  manbai,  ya’ni  galvanik  elementlar,  batareyalar  va 

akkumulyatorlar katta ahamiyatga ega. Ular kimyoviy energiyani o‘zgarmas tok elektr 

energiyasiga 

aylantirib 

beradilar. 

Kimyoviy 

tok 

manbalari 

transportda, 

radiotexnikada, avtomatik boshqarish sistemalarida keng ko‘lamda qo‘llaniladi. 

13 

 

Texnikada  va  amaliyotda  eng  ahamiyatli  materiallardan  biri  ham  elektr 

o‘tkazmaydigan moddalar, dielektriklardir. 

Texnikada  ishlatiladigan  dielektriklar  har  xil.  Ular  tabiiy  va  sun’iy  bo‘lishi 

mumkin. Ammo ular fizik tuzilishlari jihatidan uch turga ajratiladi: 1) gaz; 2) suyuq; 

3) qattiq. 

Texnikada ishlatiladigan barcha izolyatsiya materiallari elektr maydoni ta’sirida 

ma’lum  energiya  nobudligiga  sabab  bo‘ladi.  Tabiatda  absolyut  dielektrik  yo‘q. 

Dielektrikdan oz bo‘lsa-da, tok o‘tadi, natijada ma’lum energiya issiqlik energiyasiga 

aylanadi.  Agar  dielektriklar  o‘zgarmas  kuchlanish  ta’siri  ostida  bo‘lsa,  unda  hosil 

bo‘luvchi nobudliklar faqat Lens-Joul qonuniga bog‘liq bo‘ladi. 

Dielektrikka o‘zgaruvchan kuchlanish ta’sir etsa, unda qo‘shimcha nobudliklar 

ham  bo‘ladi.  Bunday  energiya  nobudligi  dielektrik  gisterezisidir.  Bu  nobudlik 

quyidagi formula bilan aniqlanadi: 

2

E

f

k

A

d







                                   (1.1) 

bu yerda k – material xususiyatiga bog‘liq bo‘lgan koeffitsiyent; f – o‘zgaruvchan tok 

chastotasi; E – elektr maydonining kuchlanganligi. 

 

(1.1)  formulasi  bo‘yicha  dielektrik  gisterezis  nobudligi  chastota  oshgan  sari 

ko‘payadi. Yuqori chastotali o‘zgaruvchan kuchlanishlarda, dielektrik isitish texnikasi 

va boshqalarda uning hosil qiladigan nobudliklari juda katta ahamiyatga ega bo‘ladi. 

 

Elektr  energiyasi  hosil  qilish,  yuborish  va  iste’mol  etishda  elektr  o‘tkazuvchi 

qismlar orqali o‘tgan tok tarqalib ketmasligi uchun o‘tkazgichlar bir-biridan maxsus 

materiallar vositasida ajratiladi. Bular elektr izolyatsion materiallar deb ataladi. 

 

Elektr  izolyatsion  materiallar  qanday  kuchlanishlarga  bardosh  berishiga  qarab 

yuqori kuchlanish texnikasi va past kuchlanish texnikasi materiallariga bo‘linadi. 

 

Yuqori  kuchlanish  texnikasi  materiallarining  elektr  pishiqligi  yuqori,  elektr 

nobudligi va elektr o‘tkazuvchanligi oz, namga chidamli bo‘lishi shart va ularda elektr 

nobudligi mumkin qadar kam bo‘lishi lozim. 

14 

 

 

Past  kuchlanishli  texnikasida  ishlatiladigan  materiallarga  turlicha  talablar 

qo‘yiladi.  Eng  asosiy  talablaridan  biri  shuki,  vaqt  o‘tishi  bilan  ularning  xossalari 

o‘zgarmasligi lozim. Shuningdek, ular eskirmasligi lozim. 

 

Amaliyotda 

tovar 

sifatida 

qo‘llaniladigan 

izolyatsion 

materiallar 

klassifikatsiyasini ko‘rib chiqamiz. 

 

1) Organik elektr izolyatsion materiallar. 

 

Uglerod  birikmalaridan  tuzilgan  moddalar  izolyatsion  material  ravishda  ko‘p 

ishlatiladi. Bunday organik dielektriklar suyuq, yopishqoq, mumsimon, qattiq bo‘lishi 

mumkin. 

 

Suyuq  izolyatsion  materiallar  uch  xil  bo‘ladi:  neft  moyi;  sintetik  suyuqliklar; 

o‘simlik moylari. 

 

Neft  moylaridan  keng  iste’mol  etiladigan  –  transformotor  moyidir.  Kabel  va 

kondensator  sanoatida  ishlatiladigan  neft  moylari  kabel  va  kondensator  moyi  deb 

aytiladi. 

 

Texnikada  ishlatiladigan  mumsimon  dielektriklar  oson  eriydigan  moddalardan 

iborat.  Ular  uncha  pishiq  bo‘lmasa  ham  namlikka  yaxshi  chidaydi.  Asalari  mumi, 

o‘simlik  mumi,  mumsimon  moddalar  shular  jumlasidandir.  Ular  turli  materiallarga 

shimdirish va mumlash uchun ishlatiladi. 

 

Tabiiy va sintetik smolalar ham dielektriklardir. Tabiiy smolalar ba’zi hayvon 

yoki  o‘simliklardan  olinadi  (shellak,  kanifol,  kopal).  Polietilen,  polistirol,  organik 

shisha – sintetik smolalardir. 

 

Organik materiallardan yog‘och (tabiiy material), qog‘oz, karton, fibra va turli 

gazmollar (tekistil materiallar) tovar sifatida ishlab chiqarib ko‘p ishlatiladi. 

 

Texnikada  va  xalq  xo‘jaligining  turli  tarmoqlarida  plastik  massalar 

(plastmassalar,  plastiklar)  keng  ishlatiladi.  Ular  tashqi  ta’sir  ostida  qolip  shaklini 

olishi  mumkin.  Natijada  juda  ham  murakkab  shakldagi  buyumlarni  presslab 

tayyorlasa bo‘ladi. 

15 

 

 

Texnikada  va  turmushda  kauchuk  va  unga  yaqin  moddalardan  ishlangan 

materiallar ko‘p tarqalgan. Bu materiallar juda ham elastik bo‘ladi. 

 

Amaliyotda  tovar  sifatida  ishlab  chiqarilgan  elektr  izolyatsion  materiallar  – 

kabellar. Havo kirmaydigan – chiqmaydigan qilib izolyatsiyalangan bir yoki bir necha 

sim  eshimi  kabel  deb  ataladi.  Kabellar  elektr  energiyasi  uzatiladigan  kuch  kabeli, 

aloqa kabeli va radiochastota kabeli kabi turlarga bo‘linib, ular yer yoki suv ostidan 

elektr, telefon yoki telegraf liniyalarini o‘tkazish uchun ishlatiladi. 

 

Telefon  orqali  so‘zlashuvlarni,  telegrammalarni,  fototasvirlarni  va  boshqa 

axborotlarni uzatishga mo‘ljallangan kabel, aloqa kabeli deyiladi. 

 

Aholi  zich  joylashgan  joylarda,  sanoat  korxonalari  territoriyalarida  elektr 

uzatish liniyalari yer ostidan o‘tkaziladi. Bu maqsadda kabellardan foydalaniladi. 

 

Solishtirma  elektr  qarshiligi  metallarnikiga  nisbatan  katta,  dielektriklarnikiga 

nisbatan kichik bo‘lgan moddalar yarim o‘tkazgichlar deyiladi. Yarim o‘tkazgichning 

yadro  bilan  kuchsiziroq  bog‘langan  elektronlari  tashqi  temperatura,  yorug‘lik  yoki 

elektr  maydon  ta’sirida  yadrodan  uzoqlashib,  erkin  elektronlarga  aylanishi  mumkin. 

Agar  kristall  holdagi  yarim  o‘tkazgichga  boshqa  valentli  element  qo‘shilib,  uning 

kovalent bog‘lanishi buzilsa,  masalan  to‘rt valentli germaniy  kristaliga  besh valentli 

surma  kiritilsa,  ikkala  elementning  to‘rt  juft  valentli  elektronlaridan  kovalent 

bog‘lanishlar  hosil  bo‘lib,  surmaning  yadro  bilan  kuchsiz  bog‘langan  beshinchi 

elektroni erkin holatga o‘tadi.  

 

 

 

 

 

 

 

                      a)                                                                     b) 

Ge 

Ge 

Ge 

Ge 

Sb 

In 

Ge 

Ge 

Ge 

Ge 

7-rasm 

16 

 

Natijada elektron o‘tkazuvchanlik paydo bo‘ladi. Biror elementga qo‘shilganda 

erkin  elektronlar  hosil  qiluvchi  element,  masalan,  surma  donor  deyiladi,  donor 

qo‘shilgan element esa, n – tipli yarim o‘tkazgich deyiladi (7a-rasm). Endi, masalan, 

germaniyga  oz  miqdorda  uch  valentli  element  –  indiy  kiritaylik.  Indiyning  har  bir 

atomi  o‘zining  tashqi  elektronlari  bilan,  germaniyning  uchta  qo‘shni  atomlari  bilan 

mustahkam  bog‘lanadi.  Germaniyning  to‘rtinchi  atomi  bilan  bog‘lanish  mustahkam 

bo‘lmaydi,  chunki  indiyda  to‘rtinchi  tashqi  elektron  yo‘q  (7b-rasm).  Shuning  uchun 

kiritilgan  indiyning  har  bir  atomi  yarim  o‘tkazgichda  bittadan  teshik  hosil  qiladi. 

Natijada germaniy teshiklar bilan boyiydi. Unda aralashmali teshikli o‘tkazuvchanlik 

asosiy  bo‘lib  qoladi.  Biror  elementga  qo‘shilganda  teshik  o‘tkazuvchanligi  hosil 

qiluvchi element, masalan indiy akseptor deyiladi, akseptor qo‘shilgan element esa, p 

–  tipli  yarim  o‘tkazgich  deyiladi.  Agar  germaniy,  kremniy,  selen  kabi  yarim 

o‘tkazgich  kristalining  bir  tomoniga  donorli,  ikkinchi  tomoniga  akseptorli  element 

kiritilsa  ventil  xususiyatiga  ega  bo‘lgan  p  –  n  tipli  yarim  o‘tkazgich  hosil  bo‘ladi. 

Bunday  yarim o‘tkazgich tok manbaiga to‘g‘ri sxemada ulansa,  p-n o‘tish qarshiligi 

juda  kichik,  teskari  ulanganida  esa,  juda  katta  bo‘ladi.  Yarim  o‘tkazgichning  bu 

muhim xususiyatidan elektrotexnika, elektronika va avtomatikada keng foydalaniladi.