O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`limi vazirligi

Jismoniy mashklar klassifikatsiyasi. Jismoniy mashklarni klassifikatsiya kilish – uni turkumlashtirishdir. Jismoniy tarbiya tizimlarining tarixiy taxlili shuni kursatadiki, jamiyatning rivojlanish boskichlarida jismoniy mashklar tanlash va turkumlashda usha jamiyat uchun progressiv va tarbiya vazifasini bajarishga mos keladiganlarigagina e’tibor berilgan.
Tarixiy rivojlanishning turli boskichlarida tarbiyaning maksad va vazifasi uzgarib turgan, demak, jismoniy tarbiya tizimi xam uzgargan, bu esa uning omillarining xam uzgarishiga sabab buldi.
Gretsiyada tarixiy besh kurash – pentatlon, Guts-Mutsning tabiiy xarakatlari, Pestalotstsi va Shpisning XVIII asr uchun tanlangan “elementar xarakatlari” va boshkalar… Demak, davr uzgarishi bilan jismoniy tarbiya tizimi, uning vazifalari va vositalari uzgardi.
Shvedlarni pedagogik gimnastikasida jismoniy mashklar anatomik xususiyatga karab klassifikatsiya kilindi, chunki ular tizimining asosiy maksadi tana tuzilishining kurinishi yaxshilash edi. Bu esa jismoniy tarbiya tizimining yunalishi torrok bulishiga olib keldi.
Sokol gimnastikasi jismoniy mashklarning tashki formasiga karab sport jixozida bajariladigan, sport jixozisiz bajaraladigan mashklar guruxlari deb turkumlanadi. Buning ijobiy tomoni shundaki, paydo bulgan yangi jismoniy mashklar bu turkumlarning birida uz urnini topar edi. Frantsuzlarning Eber sistemasida jismoniy mashklar kiska utilitar mazmuniga karab: yurish, yugurish, sakrash, tirmashib chikish, ogirlik kutarish mashklari, uloktirish, suzish, xujum va ximoya kilish mashklari deb turkumlandi.
Avstriya pedagoglari klassifikatsiyasi xam keng kamrovli emas edi.
Jismoniy mashklarning original klassifikatsiyasini rus anatomi, vrachi, pedagogi P.F. Lesgaft ishlab chikib, maktab eshidagilarda jismoniy tarbiyani amalga oshirish uchun muljalladi va kuyidagicha asosiy guruxlarga buldi:
1. Sodda mashklar.
2. Murakkab mashklar eki yuklama ning ortishi bilan bajariladigan mashklar.
3. Fazodagi xolatiga eki muskul ishining bajarilish vaktiga kura bajariladigan mashklar.
4. Texnik jixatdan kiyin, tizimli ravishda bajariladigan mashklar.
Mashklarning turkumlanishi kursatib turibdiki, P.F. Lesgaft klassifikatsiyasi didaktik printsiplarga yunaltirilgan. Lekin bu xam jismoniy tarbiya tarixiy omillarini tulakonli uz tarkibiga sigdirolmagan. Xozirgacha tulik ilmiy asoslangan jismoniy mashklar klassifikatsiyasi mavjud emas. Sobik sovet jismoniy tarbiya tizimi xam bu vazifani uddalamadi.
Tarixan jismoniy mashklar – uyinlar tarzidagi, gimnastika kurinishidagi, sport va turizm mashklariga turkumlanadi.
Uyinlar, gimnastika, sport, turizm jismoniy tarbiya tizimining asosiy omillari sifatida tan olinib kelmokda. Kupchilik olimlarning fikriga karama-karshi ularok, xar doim uzgarishda. Tarixiy kabul kilingan jismoniy mashklar turkumi davr utishi bilan uz urnini uzidan progressiv bulganlarga bushatib bermokda eki usha mashklar rivojlanmokda, takomillashtirilmokda. Jismoniy tarbiya jaraenida ularning asosiy omilligi tarbiya tizimlarida ilmiy asoslangan. Demak, uyin, gimnastika, sport, turizm tarkibiga kirgan jismoniy mashklar turkumi deyish bizda notugri fikr tugdiradi. Masalan, sportga kirgan yugurish, yurish, sakrashlar jismoniy mashklar sifatida uyinda, gimnastikada, turizmda uchrashi mumkin ekan. Mashklar bir-biri bilan uzviy boglik va ular usha xolda foydalaniladi.
Uyin atamasi xilma-xil faoliyatni ifodalaydi. Tabiat uyini, kuch uyini va boshkalar. Madaniyat soxasi buyicha esa, akter uyini, olimpiada uyinlari eki sport uyini, bular xammasi xilma-xil ma’no beradi. Uyin tarixiy tuplangan ijtimoiy xodisa, faoliyatning ayrim turi xisoblanadi. Uzining xaetiy axamiyati orkalgina jamiyatda uziga kizikish uygotadi va ayrim odamlarni uziga tortadi[3].
Uyin faoliyatida odam uzini urab olgan muxit bilan uzgacha alokada, bir maksadga yunaltirilgan faoliyatda buladi va xam jismoniy xam akliy kobiliyatini mashk(trenirovka) kildiradi. Mexnatdan farkli ularok, uyin paytida moddiy ne’mat yaratilmaydi. Uz xaeti uchun tabiat in’omlaridan bevosita foydalanmaydi. Uyin sharoitida xilma-xil xarkatni tanlash imkoniyati bor. Bu esa uynovchining uz emotsiyasini, ijodiy kobiliyatini, faolligini xamda tashabbusini ishga solishga majbur kiladi.
Uyin faoliyatining umumlashishi yana shunga olib keldiki, uyinchi uz xoxlagan xarakatdan tashkari uyin koidasi eki uyinchilar fikri bilan xisoblashishga majbur. Uyinning yana shunisi borki, uni uynashigizga birov karshi xam emas eki boshka birov birov xam majbur kilmaydi (professionalizmdan tashkari). Yukoridagi xususiyatlar xamma uyinlar uchun umumiy bulgan xususiyatlardir.
Materialistlar uyinga kuyidagicha karaydilar: uyin – bu tarbiya ta’sirida shakillangan jamiyat maxsuli, u insoniyatning yagona intilishidir. Demak, uyinni jismoniy tarbiya jaraenida xilma-xil xarakat mala kalarini egallashda eki xaetiy extiejni kondirishda vosita iklib olish befoyda ish emas.
Uyinni jismoniy tarbiya jaraenida inson jismoniy sifatlarini rivojlantirish va xaetiy zarur xarakat malakalarini egallash uchun, shuningdek, xarbiy amalietda kullash uchun omil kilib olish xato bulmay di. Chunki uyin paytida kutilmaganda bajarilishi lozim bulgan xarakat lar, taklid kilish eki kiska vakt ichida yugurishdan sakrashga utish, tuxtash, ayrim xarakatlarda chakkonlik kilish, tusiklardan utish, kuzatish, eshitish – bular xammasi xaetiy sharoitlarda kerak bulgan sifatlarni tarbiyalaydi.
Uyin xaetiy zaruriy xarakat malakalarini bir tekisda rivojlantiradi, xarakat koordinatsiyasini va uni kul kuchi sarf kilmay, kerak bulgan payitda zarur bulgan tempga, ritmga kiradi va xam chakkon, xam tex bajaradigan xarakat vazifalarini xal kiladi. A.S. Makarenkoning aytishicha, uyin insonda xaet uchun kerak bulgan psixik va jismoniy kobiliyatlarni rivojlantiradi. Uyinni tugri boshkarish uyinchilarda kollek tivizm ruxini, faollikni, tashabbauskorlikni, javobgarlikni uz ustiga olish eki uz maksadi yulida xamma kiyinchiliklarni engish, uzini tuta bilish, xarakatni ongli bajarishdek tarbiyaviy vazifalarni xal kiladi. Xozirgi kunda uyinchilar soniga karab yakkama-yakka jamoa bulib, kupchilik (omma bilan) uynaydigan uyinlar mavjud. Bu esa pedagogika va xaetda xarakatli uyinlar va sport uyinlari sifatida tarbiyaviy vosita bulib xizmat kilib kelmokda.
Xarakatli uyinlar komandali, komandasiz, uzining ma’lum sport maydoniga, standart koidasiga ega bulmagan, kiyin jismoniy mashklarning ayrim elementlarini uz ichiga olgan uyinlardir. Ular asta-sekinlik bilan kiyinlashtirilib bir shaklga kirgizilib, sport uyinlariga aylandi. Demak, sport uyini xam xarakatli uyindir.
Sport uyinlari uzining kat’iy uyin koidalari va talablariga, sport maydoni jixozlariga ega. Uyin paytida vazifalari ob’ektini kuchaytiradi). Kollektiv bulib uynaydigan xarkatli uyinlar uch turga bulinadi: a) uyinchilarni komandalarga ajratmay uynaydigan uyinlar; b) komandali uyinga aylanib (utib) ketadigan uyinlar; v) komandalarga bulib uynaladigan uyinlar (barcha sport uyinlari kiradi):
Keyinchalik esa uyin uyinchilarning uzaro faoliyati shakliga kura (komandali uynaladigan uyinlar) kuyidagilarga bulinadi: a) uyin paytida rakib komanda uyinchilari tanasi, uning kismlari bir-biriga tegmaydigan uyinlar – voleybol, gorodki, badminton, stol tennisi, shaxmat-shashka va x.k. b) rakib uyinchilar bir-biriga tegish bilan uynaladigan uyinlar: futbol, basketbol, regbi, xokkey, maysa ustidagi rus laptasi.
Tarixan mavjud jismoniy tarbiya tizimlari uyinning shu tomonlarni xisobga olib, jamiyat a’zolari xar tomonlama jismonan garmonik tarbiyalashning asosiy omillaridan biri deb tan olganlar va tabiya jaraenida undan foydalanganlar.