O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
“Himoyaga tavsiya etilsin”
Roman-German filologiyasi fakulteti
dekani __________p.f.n. D.Jo`rayev
“____”_______2012 yil
Roman-German filologiyasi fakulteti
5220100-“Nemis filologiyasi” ta`lim yo’nalishi
4 -kurs 41- guruh talabasi
MAMATOV ELYORning
“Poetik asarlar tarjimasiga doir” mavzusidagi
________talaba Mamatov E.
Ilmiy rahbar: ______
“______”_______2012 yil
“Himoyaga tavsiya etilsin”
“Roman-German tillari” kafedrasi
mudiri: _____f.f.n. K.Markayev
“______”_______2012 yil
Qarshi-2012 yil
Reja:
Kirish
Ishning umumiy tavsifi
I bob. M.Solihning ijodi va faoliyati haqida
1.1. “Shayboniynoma” – tarixiy doston
2.1. “Shayboniynoma” ning badiiyligi va tili
Xulosa
II bob. “Shayboniynoma” - o’zbek-nemis adabiy aloqlari sarchashmasida
2.1. Herman Vamberi – tilshunos, sharqshunos, etnograf.
2.2. “Shayboniynoma” - Hermann Vamberi tarjimasida.
Xulosa
Foydalinilgan adabiyotlar
Mundarija
Ishning umumiy tavsifi……………………………………………
M.Solihning ijodi va faoliyati haqida
1.1. “Shayboniynoma” – tarixiy doston…………………………..
2.1. “Shayboniynoma” ning badiiyligi va tili…………………….
Xulosa…………………………………………………….
“Shayboniynoma”-o’zbek-nemis adabiy aloqlari sarchashmasida
2.1. Herman Vamberi – tilshunos, sharqshunos, etnograf………...
2.2. “Shayboniynoma” - Hermann Vamberi tarjimasida………....
Xulosa……………………………………………………………..
Foydalinilgan adabiyotlar…………………………………………
Ishning umumiy tavsifi
Mavzuning dolzarbligi. Tarjima tarixi adabiyot tarixi kabi ming yillik
tarixga ega. Jumladan “Shayboniynoma” nemischa tarjimasini tadqiq etish ham o’zbek
tarjimachiligi tarixining yaxshi yoritilmagan sahifal;arini ilm ahliga ochib beradi.
Darhaqiqat, Prezidentimiz Islom Karimov ta’kid;aganidek: “O’tmishni bilmasadan
turib – biz kelajakka olg’a qadam qo’ya olmaymiz”
1
. Mavzuning dolzarbligi ham ana
shunda! Ilodiz baquvvat xalq, millat o’lmaydi, adabiyot ravnaq topib boraveradi.
“Shayboniynoma”ning nemischa tarjimasini tadbiq etish oz’bek adabiyotining jahon
adabiyotida tutgan o’rnini ko’rsatishda muhim o’rim tutadi.
Muammoning o’rgailganlik darajasi. “Sahyboniynoma”ning nemischa
tarjimasini tadbiq etish, o’zbek adabiyotimning xalqaro aloqalarini belgilashda,
Shayboniynomaning o’rni va rolini ko’rsatish hali to’li qo’rganilmagan, bu borada
ya’ni “Sahyboniynoma”ning nemischa tadqiq etish masalasi G’.Xo’jayevning
nomzodlik dissertatsiyasida qisman o’rganilgan. Albatta, asarning nemischa tarjimasi
tadqiqi va uning tarjima tarixidagi o’rni va rolini kor’satish, teran tahlil qilish o’z
tadqiqotchilarini kutmoqda.
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. “Sahyboniynoma”ning
nemischa tarjimasini tadqiq etishdan maqsad, oz’bek tarjimachilig tarixini xiralashib
qolgan sahifalarini hozirgi avlodga, mustaqillik farzandlariga yetkazishdan iborat.
Biz bilamizki, jahon madaniyati tarixida, jahon ilm-fani taraqqiyotida
ajdodlarimiz, Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, farg’oniy, zamaxshariy, Ulug’bek, Alisher
Navoiy, Z.M.Bobur ulkan hissa qo’shganlar.
O’zbek mumtoz adabiyotining ravnaqiga esa Hazrat Navoiy, Boburlar bilan
bir qatorda, M.Solihning ham oz’ o’rni bor. Uning “Sahyboniynoma” asari XV asr
mumtoz dabiyotining durdona asarlaridan biridir. Uning tili hozirgi o’zbek adabiy tiliga
yaqinligi bilan, tushunarligi bilan ajralib turadi.
Bitiruv malakaviy ishimning maqsadi oz’bek tarjimachiligining qanday
asoslarga ega ekanligini, ildizi va tarjima tarixining ko’pchilikka ma’lum bo’lmagan
sahifasini ko’rsatishdan iborat.
Bitiruv malakaviy ishining ob’yekti va predmeti. Tadqiqotning ob’yekti
sifatida oz’bek mumtoz adabioyotining yirik vakillaridan biri M.Solihning
“Sahyboniynoma” asarini oldik. Adibning o’zbek adabiyoti ravnaqiga qo’shgan
hissasini ko’rsatish, uning ijodi va faoliyatiga xoisona baho berish. Bitiruv malakaviy
ishimizning ob’yekti bo’lsa, asarning nemischa tarjimasini o’rganish tarjimon
H.vamberining mahoratiga baho berish tadqiqotning predmetidir.
1
I.Karimov. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”. Toshkent, “Ma’naviyat” nashriyoti. 2008.
Bitiruv malakaviy ishining metodologik asosi. O’zbek nemis adabiy
aloqalarini o’rganish borasida madaniy-ilmiy hamkorlikda tarjimaning, xususan
“Sahyboniynoma”ning o’rni va rolini o’rganishda mustaqillik mafkurasi nuqtai
nazaridan yondashdik. Bunda birinchi galda yurtboshimiz I.Karimov asarlaridagi
tarixiy o’tmishga hurmat, madaniy merosimizni o’rganish va yoshlar ongiga singdirish
haqidagi fikrlari amal qilib olingan.
Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi
o’zbek tarjimachiligi bugungi kunning hosilasi emasligini ko’rsatish, o’zbek
tarjimachiligining ibtidosini belgilash va o’zbek mumtoz adabiyotining nodir durdonasi
“Sahyboniynoma”ning
nemis
kitobxoni,
o’quvchilari
nechog’lik
xazm
qilayotganliklarini ko’rsatishdan iborat. Tarjima jarayonida mutarjim tomonidan yo’l
qo’yilgan xato, kamchiliklar, nuqsonlarni va yutuqlarni ko’rsatishdan iborat.
I bob
M.Solihning ijodi va faoliyati haqida
1.1. “Shayboniynoma” – tarixiy doston
Temuriylardan keyin hokimiyat tepasiga kelgan shayboniylar hukmronlik
qilgan deyarli bir asrlik zamonda ham, bir oz tanaffus bilan, bunyodkorlik ishlari
davom ettirildi. Bu sulolaning asoschisi Muhammad Shayboniyxon haqida o’sha
uchrashuvda Prezident Islom Karimov xalqimizning o’tmishda o’tgan farzandi haqida
xolisona fikr bildirishi ko’p savobli ish bo’ldi, chunki to shu paytgacha sho’rolar
davrida chiqqan tarixiy kitoblarda ham, badiiy adabiyot – romanlarda ham umuman
Shayboniylar sulolasi, xususan, sulolaboshi Muhammad Shayboniy haqida har
tomonlama, chalkashu noto’g’ri fikrlar bildirildi, ayniqsa videofilmlarda to’pori dasht
odati sifatida tasvirlandi. Prezidentimizning o’sha suhbatda “Shayboniyxon Buxoro
madarasalarida tahsil ko’rgan, o’qimishli odam bo’lgan. Buxoroda olgan ilm-
ma’rifatini hokimiyat tepasiga kelgach, yana el-yurtiga qaytarib bergan” deb xolis va
to’g’ri fikr bildirishining ham ma’naviy, ham tarixiy, ham siyosiy ahamiyati bor.
Prezidentimizning Shayboniyxon haqida bildirgan fikrining tarixiy
ahamiyati shundaki, o’tmishda o’tgan tarixiy shaxsga baho berioshda uning qaysi bir
sulola vakili bo’lganiga qarab emas, balki faoliyatiga qarab, el-yurtiga qanday xizmat
qilganiga, o’zidan keyin nimalar qoldirganiga qarab baho berish lozimdir.
Prezidentimiz bildirgan fikrning siyosiy ahamiyati shundaki, XV asrning
oxiri va XVI asrning boshlarida, sanani Shayboniyxonning Samarqand taxtini
egallashidan belgilasak, 1500 yili yurtimizda hokimiyat almashuvi yuz berdi, hokimiyat
temuriylardan shayboniylar qo’liga o’tdi, el-yurt o’z joyida qolaverdi, o’zbek milliy
davlatchiligi davom etaverdi.
1
.
Muhammad Solih o’zbek adabiyotining ulkan namoyondalaridan biridir.
Navoiy va Bobur kabi atoqli so’z san’atkorlari tomonidan iste’dodli shoir sifatida
ta’riflangan Muhammad Solihning o’zbek va fors-tojoik tillarida yaratgan she’rlarida
ayrim parchalargina saqlanib qolgan, xolos. Uning epik ijodi - “Shayboniynoma” esa
bizga qadar to’la yetib keldi. O’zbek klassik adabiyotida birinchi tarixiy doston bo’lgan
“Shayboniynoma”, ayrim tendentsioz xususiyatlariga qaramay, ikki sulola: Temuriylar
bilan shayboniylar o’rtasidagi urushlarning dahshatli manzaralarini tasvirlashi, badiiy
uslubi va tili bilan o’tmish adabiyotning qimmatli bir yodgorligidir.
1
Abduqahhor Ibrohimov. Bizkim, o’zbeklar… “Sharq” nashriyot-matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi
bosh tahririyati. Toshkent – 2001. 29-30 betlar.
Muhammad Solih 1455 yilda Xorazmda tug’ilgan. Uning bobosi Amir shoh
Malik Ulug’bekning vasiysi va tarbiyachisi bo’lib, Temur va Ulug’bek saroylarida katta
obro’ga ega bo’lgan amirlardan edi. Otasi Nur Saidbek esa Ulug’bek, Jo’gi Mirzo va
Abusaid Mirzo saroylaridagi e’tiborli arboblardan biri bo’lib, keyinchalik Abusaid
Mirzoga qarashli bo’lgan Xorazmda ancha vaqt hokimlik qilgan.
Toju-taxtni egallash uchun uzoq yillar davomida Abusaid Mirzoga qarshi
kurash olib brogan Husayn Boyqaro 1467 yilda Xorazmga hujum qiladi. Mudofaa
choralarini yaxshi tashkil eta olmagan Xorazm amirlari Husayn Boyqaroning hujumiga
bardosh bera olmay, qochib ketadilar. Bundan g’azablangan Abusaid Mirzo, tarixchi
Abdurazzoq Samarqandiyning “Matlaus-sa’dayn” (“Ikki baxtning boshlanmasi”)
asarida hikoya qilishicha, “Hamma mirlar Xorazm viloyatiga jo’nasinlar… gunohi ayon
bo’lgan har bir kishiga sazo va jazo berilsin…”, deb buyruq qiladi. Shu jumladan,
Amir Nur Said ham jang kunlari parvosizlik qilgani uchun gunohkor sanalgan edi.
Amirlar oliy farmonga binoan, Xorazmga jo’nab, ahvolni batafsil biladilar:
”Xorazm askarlarining soni ko’p bo’lishiga qaramay, zafarpanoh Miroz Sulton
Husaynning hujumiga bardosh bera olmay, birdaniga qochib qolgan ekan...
Amir Pirdarvesh Kuchin… Amir Saidni tutib olib, uni otga
Reja:
Kirish
Ishning umumiy tavsifi
I bob
M.Solihning ijodi va faoliyati haqida
1.1. “Shayboniynoma” – tarixiy doston
2.1. “Shayboniynoma” ning badiiyligi va tili
I bobga xulosa
II bob
“Shayboniynoma” - o’zbek-nemis adabiy aloqlari sarchashmasida
2.1. Herman Vamberi – tilshunos, sharqshunos, etnograf.
2.2. “Shayboniynoma” - Hermann Vamberi tarjimasida.
Xulosa
Foydalinilgan adabiyotlar
Kirish
Ishning umumiy tavsifi
Mavzuning dolzarbligi. Tarjima tarixi adabiyot tarixi kabi ming yillik
tarixga ega. Jumladan “Shayboniynoma” nemischa tarjimasini tadqiq etish ham o’zbek
tarjimachiligi tarixining yaxshi yoritilmagan sahifal;arini ilm ahliga ochib beradi.
Darhaqiqat, Prezidentimiz Islom Karimov ta’kid;aganidek: “O’tmishni bilmasadan
turib – biz kelajakka olg’a qadam qo’ya olmaymiz”
1
. Mavzuning dolzarbligi ham ana
shunda! Ilodiz baquvvat xalq, millat o’lmaydi, adabiyot ravnaq topib boraveradi.
“Shayboniynoma”ning nemischa tarjimasini tadbiq etish oz’bek adabiyotining jahon
adabiyotida tutgan o’rnini ko’rsatishda muhim o’rim tutadi.
Muammoning o’rgailganlik darajasi. “Sahyboniynoma”ning nemischa
tarjimasini tadbiq etish, o’zbek adabiyotimning xalqaro aloqalarini belgilashda,
Shayboniynomaning o’rni va rolini ko’rsatish hali to’li qo’rganilmagan, bu borada
ya’ni “Sahyboniynoma”ning nemischa tadqiq etish masalasi G’.Xo’jayevning
nomzodlik dissertatsiyasida qisman o’rganilgan. Albatta, asarning nemischa tarjimasi
tadqiqi va uning tarjima tarixidagi o’rni va rolini kor’satish, teran tahlil qilish o’z
tadqiqotchilarini kutmoqda.
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. “Sahyboniynoma”ning
nemischa tarjimasini tadqiq etishdan maqsad, oz’bek tarjimachilig tarixini xiralashib
qolgan sahifalarini hozirgi avlodga, mustaqillik farzandlariga yetkazishdan iborat.
Biz bilamizki, jahon madaniyati tarixida, jahon ilm-fani taraqqiyotida
ajdodlarimiz, Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, farg’oniy, zamaxshariy, Ulug’bek, Alisher
Navoiy, Z.M.Bobur ulkan hissa qo’shganlar.
O’zbek mumtoz adabiyotining ravnaqiga esa Hazrat Navoiy, Boburlar bilan
bir qatorda, M.Solihning ham oz’ o’rni bor. Uning “Sahyboniynoma” asari XV asr
mumtoz dabiyotining durdona asarlaridan biridir. Uning tili hozirgi o’zbek adabiy tiliga
yaqinligi bilan, tushunarligi bilan ajralib turadi.
Bitiruv malakaviy ishimning maqsadi oz’bek tarjimachiligining qanday
asoslarga ega ekanligini, ildizi va tarjima tarixining ko’pchilikka ma’lum bo’lmagan
sahifasini ko’rsatishdan iborat.
Bitiruv malakaviy ishining ob’yekti va predmeti. Tadqiqotning ob’yekti
sifatida oz’bek mumtoz adabioyotining yirik vakillaridan biri M.Solihning
“Sahyboniynoma” asarini oldik. Adibning o’zbek adabiyoti ravnaqiga qo’shgan
hissasini ko’rsatish, uning ijodi va faoliyatiga xoisona baho berish. Bitiruv malakaviy
1
I.Karimov. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch”. Toshkent, “Ma’naviyat” nashriyoti. 2008.
ishimizning ob’yekti bo’lsa, asarning nemischa tarjimasini o’rganish tarjimon
H.vamberining mahoratiga baho berish tadqiqotning predmetidir.
Bitiruv malakaviy ishining metodologik asosi. O’zbek nemis adabiy
aloqalarini o’rganish borasida madaniy-ilmiy hamkorlikda tarjimaning, xususan
“Sahyboniynoma”ning o’rni va rolini o’rganishda mustaqillik mafkurasi nuqtai
nazaridan yondashdik. Bunda birinchi galda yurtboshimiz I.Karimov asarlaridagi
tarixiy o’tmishga hurmat, madaniy merosimizni o’rganish va yoshlar ongiga singdirish
haqidagi fikrlari amal qilib olingan.
Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi
o’zbek tarjimachiligi bugungi kunning hosilasi emasligini ko’rsatish, o’zbek
tarjimachiligining ibtidosini belgilash va o’zbek mumtoz adabiyotining nodir durdonasi
“Sahyboniynoma”ning
nemis
kitobxoni,
o’quvchilari
nechog’lik
xazm
qilayotganliklarini ko’rsatishdan iborat. Tarjima jarayonida mutarjim tomonidan yo’l
qo’yilgan xato, kamchiliklar, nuqsonlarni va yutuqlarni ko’rsatishdan iborat.
Kirish
Temuriylardan keyin hokimiyat tepasiga kelgan shayboniylar hukmronlik
qilgan deyarli bir asrlik zamonda ham, bir oz tanaffus bilan, bunyodkorlik ishlari
davom ettirildi. Bu sulolaning asoschisi Muhammad Shayboniyxon haqida o’sha
uchrashuvda Prezident Islom Karimov xalqimizning o’tmishda o’tgan farzandi haqida
xolisona fikr bildirishi ko’p savobli ish bo’ldi, chunki to shu paytgacha sho’rolar
davrida chiqqan tarixiy kitoblarda ham, badiiy adabiyot – romanlarda ham umuman
Shayboniylar sulolasi, xususan, sulolaboshi Muhammad Shayboniy haqida har
tomonlama, chalkashu noto’g’ri fikrlar bildirildi, ayniqsa videofilmlarda to’pori dasht
odati sifatida tasvirlandi. Prezidentimizning o’sha suhbatda “Shayboniyxon Buxoro
madarasalarida tahsil ko’rgan, o’qimishli odam bo’lgan. Buxoroda olgan ilm-
ma’rifatini hokimiyat tepasiga kelgach, yana el-yurtiga qaytarib bergan” deb xolis va
to’g’ri fikr bildirishining ham ma’naviy, ham tarixiy, ham siyosiy ahamiyati bor.
Prezidentimizning Shayboniyxon haqida bildirgan fikrining tarixiy
ahamiyati shundaki, o’tmishda o’tgan tarixiy shaxsga baho berioshda uning qaysi bir
sulola vakili bo’lganiga qarab emas, balki faoliyatiga qarab, el-yurtiga qanday xizmat
qilganiga, o’zidan keyin nimalar qoldirganiga qarab baho berish lozimdir.
Prezidentimiz bildirgan fikrning siyosiy ahamiyati shundaki, XV asrning
oxiri va XVI asrning boshlarida, sanani Shayboniyxonning Samarqand taxtini
egallashidan belgilasak, 1500 yili yurtimizda hokimiyat almashuvi yuz berdi, hokimiyat
temuriylardan shayboniylar qo’liga o’tdi, el-yurt o’z joyida qolaverdi, o’zbek milliy
davlatchiligi davom etaverdi.
1
.
Muhammad Solihning ijodi va faoliyati haqida
Muhammad Solih o’zbek adabiyotining ulkan namoyondalaridan biridir.
Navoiy va Bobur kabi atoqli so’z san’atkorlari tomonidan iste’dodli shoir sifatida
ta’riflangan Muhammad Solihning o’zbek va fors-tojoik tillarida yaratgan she’rlarida
ayrim parchalargina saqlanib qolgan, xolos. Uning epik ijodi - “Shayboniynoma” esa
bizga qadar to’la yetib keldi. O’zbek klassik adabiyotida birinchi tarixiy doston bo’lgan
“Shayboniynoma”, ayrim tendentsioz xususiyatlariga qaramay, ikki sulola: Temuriylar
bilan shayboniylar o’rtasidagi urushlarning dahshatli manzaralarini tasvirlashi, badiiy
uslubi va tili bilan o’tmish adabiyotning qimmatli bir yodgorligidir.
Muhammad Solih 1455 yilda Xorazmda tug’ilgan. Uning bobosi Amir shoh
Malik Ulug’bekning vasiysi va tarbiyachisi bo’lib, Temur va Ulug’bek saroylarida katta
obro’ga ega bo’lgan amirlardan edi. Otasi Nur Saidbek esa Ulug’bek, Jo’gi Mirzo va
Abusaid Mirzo saroylaridagi e’tiborli arboblardan biri bo’lib, keyinchalik Abusaid
Mirzoga qarashli bo’lgan Xorazmda ancha vaqt hokimlik qilgan.
Toju-taxtni egallash uchun uzoq yillar davomida Abusaid Mirzoga qarshi
kurash olib brogan Husayn Boyqaro 1467 yilda Xorazmga hujum qiladi. Mudofaa
choralarini yaxshi tashkil eta olmagan Xorazm amirlari Husayn Boyqaroning hujumiga
bardosh bera olmay, qochib ketadilar. Bundan g’azablangan Abusaid Mirzo, tarixchi
Abdurazzoq Samarqandiyning “Matlaus-sa’dayn” (“Ikki baxtning boshlanmasi”)
asarida hikoya qilishicha, “Hamma mirlar Xorazm viloyatiga jo’nasinlar… gunohi ayon
bo’lgan har bir kishiga sazo va jazo berilsin…”, deb buyruq qiladi. Shu jumladan, Amir
Nur Said ham jang kunlari parvosizlik qilgani uchun gunohkor sanalgan edi. Amirlar
oliy farmonga binoan, Xorazmga jo’nab, ahvolni batafsil bilandilar: ”Xorazm
askarlarining soni ko’p bo’lishiga qaramay, zafarpanoh Miroz Sulton Husaynning
hujumiga bardosh bera olmay, birdaniga qochib qolgan ekan... Amir Pirdarvesh
Kuchin… Amir Saidni tutib olib, uni otga mindirib,
shamol tezligida uni Hirotga yuboradi. Uning butun mollari va vajhlarini talon-taroj
ettirdi. Amir Nur Said Rabbial-Avvalning 20-sida Hirotga eltdi va uni Ixtiyoriddin
qal’asiga qamadilar… janob shayx (Abduraxmon Jomiy) amir Nur Saidning gunohini
tiladilar. Hazrati Xilofatpanoh (Jomiy)ning iltimosini qondirdi…”
Nur Said Hirotda avval xiyla moddiy muhtojlik tortadi. Hatto bir ot berishini
so’rab Abusaid Mirzoga murojaat qiladi. Lekin oradan ko’p o’tmay, Abdurazzoq
1
Abduqahhor Ibrohimov. Bizkim, o’zbeklar… “Sharq” nashriyot-matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi
bosh tahririyati. Toshkent – 2001. 29-30 betlar.
Samarqandiyning aytishiga qaraganda, Nur Said “yana amirlar qatoridan joy
egallaydi…”
1469 yilda Husayn Boyqaro Hirot taxtiga chiqadi. Abusaid Mirzoning bir
qancha amir va beklari jazoga tortiladi. Shu vaqtlarda Marv shahrida bo’lgan Nur Said
ham qatl qilinadi. Muhammad Solih otasining fojiali sarguzashti va o’zining yoshlik
chog’larini eslab, keyinchalik “Shayboniynoma”da bunday degan edi:
…Laqabi Solihu o’zi solih,
Nur Said o’g’li Muhammad Solih.
Do'stlaringiz bilan baham: |