O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

3-ma’ruza 
Atoyi hayoti va ijodi, lirikasimavzu ko‘lami, timsollar olami. 
REJA 
1. 
Shoir haqida ma'lumot beruvchi manbalar . 
2. 
Otoiy ijodining o’rganilish tarixi. 
3. 
Otoiy lirikasining mavzulari ,tisollar tizimi g’oyaviy yunalishlari badiy xususiyatlari. 
Otoiy va Navoiy. «Otoiy She'rining lutfini bilsa 
«Latofatnoma « dan kechgay Xo’jandiy « 
Otoiy. 
Shoir haqida ma'lumot beruvchi ikkita manba bor .Shoirning tulik bilmagan devoni yetib 
kelgan .Bu devon kulyozmasi XVI asrda ozorboyjonlik kotib tomonidan kuchirilgan Devonda 
«baxti» «dushti « singari ozorboyjon tiliga mansub so’zlar uchraydi.Kulyozma tabrizlik bek Fotx 
Alimxon kutubxonasida topilgan.Xozirda kulyozma Leningrada saklanadi . 
Devonda 260 g’azal bor.Devondan Shoir kuylagan mavzular Shoirning dunyoqarashi maxorati 
haqida ma'lumot olish mumkin. 
Navoiyining «Majolis –un nafois « kitobining 2-majlisida Shoir haqida kuyidagi fikrlar 
bor.: 
Molvlono Otoiy Balxda bulur erdi.Ismoil ota farzandlaridandir darveShvash va xushxulk 
munbasit ( ochik chexrali ) kishi erdi.O’z zamonida She'ri atron orasida ko’p Shuxrat tutti .Bu 
matla' aningdurkim: 
Ul sanam suv yoqasida paritek ulturur 
G’oyati nozikligidin suv ila yutsa bulur. 
Qofiyasida ayb tinosi bor.Ammo Movlono ko’p turkona aytur erdi .Qofiya extiyojiga mukayyad 
emas erdi. Kabri Balx navoxsidadir». 
Demak Otoiy Balxlik ismoil ota avlodidan .Ismoil ota kimligini Navoiyning «Nasoyim-un 
muxabbat « kitobidan bilamiz .Ismoil ota Axmad Yassaviyning ikkisidir .otoyi avlodi jixatidan 
Axmad Yassaviyga boglanadi. 
Otoiy Qofiyasi Navoyiga yokmaydi .Nega? Aybgino nimada ? 
Qofiya elementlaridan biri raviydir.Raviy -Qofiyadoshlik o’zak Bilan o’zak urtasida bulganda 
o’zak oxiridagi o’zak kushimcha Qofiyadoshlik xosil qilganda oxirgi tovushdir . 
Yod-Shodbil-aytgil maxvash-dilkash.  
Otoiy baytida Qofiya o’zak va o’zak urtasidadir .Ultirur bulur.Birinchi so’zda raviy –« R 
« bo’lsa ikkinchi so’zda « L « bulmokda .Demak raviy mos emas .Aybgino Shuxda Qofiyaning 
ikkinchi elementi vasldir .Vasl –raviydan sung keladigan bir xil undosh tovush.Otoiy baytda 
Qofiya vasl asosida yo’zaga kelmokda .Ultirur- bulur. 
Shoir ijodining o’rganilish tarixi kuyidagicha : 
1. 
A.N.Samoylovich Leningrada saklanayotgan kulyozmani 1927 yilda tasnif qilgan uning 
17 g’azalini e'lon qilgan.  
2. 
Fitrat « O’zbek adabiyoti namunalari « kitobida Samoylovich e'lon qilgan g’azallardan 15 
tasini bergan. 
3. 
X.Zaripov 1948 yili « Navoyi zamondoshlari « nomli kitobida Otoiyning 88 g’azalini 
bergan.. 
4. 
1958 yili Otoiy « Tanlangan asarlari « nashr etilgan unda So’z boshini E.Rustamov 
yozgan. 
5. 
1988 yili « Xayot vasfi « nomli kitob e'lon kilindi .Unda Otoiy g’azallari Tula «elon 
kilindi. 
6. 
S.Rafiddinov 1995 yili « Majoz va xakikat « nomli kitob e'lon qildi.Otoiy lirikasini 
yangicha talkin etishga harakat qilgan. 
Shoir taxallusi ilmiy man'balarda Atoiy ,Otoiy tarzida uchraydi.M.Mirzaev,N.Mallaev, 

---

 
287 
N.Davron singari olimlar otoiy bo’lishi kerak desalar G.Gulom, A.Kayumov singari olimlar 
otoiy bo’lishi kerak deydilar.Agar alif ustiga «mad « belgisi kuyilsa alif «o» uqiladi agar bu belgi 
kuyilmasa « A « uqiladi. 
Ma'lumki Shoir mahxur oalar avlodidan bulgani uchun o’ziga Otoiy taxallusini kullagan.Shoir 
g’azallarining birida taxallusi Otoiy ekaniga ishora qilgan. 
Gar desang jon sipor kilgil Otoiyim. 
Turibman ush mundok udir ,ot oyim 
Kulingman saklasang umrim boricha 
Agar saklolmasang sen bil sot oyim.  
Turtinchi ikkinchi misralarda « O» harfini «A» bilan almashtirilsa ma'no bo’zildi.Demak birinchi 
misrada ham «O» bo’lishi to’g’ridir. 
Istiqlolga e'lon qilingan ishlarda darslik va qo’llanmalarda Otoiy ijodi bir yoklama taxlil qilingan 
.Hatto N.Mallaev: «Shoir Axmad Yassaviy avlodidan bo’lsa-da uning yulidan bormadi –deb 
yozadiki but ugri emas.Otoiying dinga munosabati bo’zib berildi .Masalan: 
Oxir dam agar arz kil imon desalar men : 
Imonim o’shan mox degumdir dogi ulim. 
Darslikda bu bayt mutlako teskari ma'noda taxlil qilingan .Shoir oxirgi damda hama Ollox yodi 
bilan kelajagini aytmoqda..Otoiy liriqasida iloxiy sevgi dunyoviy sevgi haqidagi g’azallarni 
ukihmumkin.Shoir liriqasida Ollox Oshiq ma’shuqa raqib singari timsollar uchraydi.Otoyi lirik 
kayfiyatga yumor tuygusini omuxta kilib beradi.: 
Goxiki bosse oyogin yo’zimga noz ila der 
Oyoging ogridi  ne buryo emishtuksen. 
Otoiy ifrod san'atining moxir ustasidir. Lutfiy yor belini soch urmidan ingichka desa Xorazmiy 
yorbelini kilcha desa Horazmiy yor belini qilcha desa, Otoiy ulardan ham utkirib mubologa 
qiladi: 
Kilni ikki yormishu kilmish azalda bir kalam Belingiz tasvirini kilgonda nakkoshing betim. 
Yoki: 
Yurarda yeng bila ogzingni tusma 
Nimani yo’q  esa …….. 
Shoir raqibni itga kiyos qiladi.: 
Sevsa agar Otoiy raqibni ajab ermas. 
Kim egasin ogizlar itiga sungin sulur. 
Otoiy  O’zbek  g’azalliyotining  Navoiygacha  bulgan  kata  ijodkorlaridan  biridir..Shoir 
syujetnig’azallarbitdi    .Uning  «Ul  sanamki  «  «Jamoling  Vasfini  «»Bux  usnu  maloxat»kabi 
g’azallari  diqqatga  loyikdir  .Shoir  g’azallarining  109  tasi  romali  musammani  mansur  vaznida 
bitilgan.Navoiy «Mezon –un avzon» kitobida bu vaznni «turkiy»deb atagan.Navoiy Otoiy ijodini 
yakindan  bilgan.Badiyat  borasidagi  uning  yutuklariga  tayangan  uni  yanada  yo’qsakka  olib 
chikkan. 
Otoiy ijodida Ma’shuqy bayt bor: 
Jimi Zulfing nun koshing kasdi jon aylab edi. 
Boki bulsin lutf etib kirdi alif kadding aro. 
«Jon» so’zining imlosi orkali (kitobat san'ati ) fikrning go’zal ifodasiga erishish Navoiy diqqatini 
tortgan.Bundan ta'sirlangan Shoir maxbubaga jonini kuyidagichi xadiya etadi : 
Jonimdagi jamiki dolinga fido 
Andin sung alif toza nixolinga fido  
Nunidagi akbarin xilolinga fido 
Kolgani ikki xolinga fido. 
Otoiy «Emish tuksen» radifni g’azalda lirik kayfiyatga yumor tuygusini omuxta kilib ma’shuqa 
tilidan Oshiqni «gado» deb ataydi: 
Yo’ziga tika boksam manga kulib aytur  
Otoiy Ko’zi tuymas gado emishtuksen. 

---

 
288 
Bu g’azal undagi go’zal ifoda Navoiyga ilxom beradi anna Shu radifda anna Shu kayfiyatda 
g’azal bitadi : 
Gadolig etdim esa busayi  achchiklanibon 
Deydiki usru uyatsiz gado emishtuksen. 
Otoiy o’z ijodiga yo’qsak baxo berib faxriya yuli  Bilan Ma’shuqy yozgan: 
Otoiy She'rini lutfini bilsa  «Latofatnoma» dan kechgay Xo’jandiy . 
Adabiyotlar: 
1. 
N.Mallaev.O’zbek adabiyoti tarixi.T.1965y 
2. 
O’zbek adabiyoti tarixi V jildlik I jild.T.1971 y 
3. 
Otoiy.tanlangan asarlar T.1958y 
4. 
Xayot vasfi T.1988y 
5. 
S.Rafiddinov.Majoz va xakikat T.1995y 
6. 
B.Jalilov.Meros va ixlos Andijon 1995y 
Tayanch iboralar . 
1. 
Shoir ijodining o’rganilish tarixi . 
2. 
Shoirning taxallusi masalasi  
3. 
otoiy lirikasi 
4. 
Otoiy va Navoiy