O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

Ahmad  Yassaviyning "Devoni  Hikmat " asari 
R Ye J A : 
     1. Ahmad      Yassaviyning   «Hikmat»lari  turkiy  adabiyotning nodir namunasi. 
     2. Ahmad  Yassaviy  hikmatlarining badiiy qimmati. 
     3. Ahmad    Yassaviyning  turkiy  hikmat    maktabini  ta'sis  etishi. 
     4. Adabiyot  rivojida  Ahmad   Yassaviy ijodining ahamiyati. 
 
    Ahmad      Yassaviyning    "Devonu    Hikmat    "  asari.    Til  va  uslub  jihatidan  ham    "Devoni  
Hikmat"  nusxalari  bir  biridan katta  farq  qiladi.  «Devoni  Hikmat» ning birorta nusxasi ham 
Yassaviy  tilining,    XII  asr  o`zbek  tilining  asl    yodgorligi    bo`la  olmaydi.    Chunki    Yassaviy  
hikmatlari    og`izdan-og`izgacha    ko`chib,  kitobdan-kitobga  o`tib,    o`z  asl  tilini  allaqachonlar  
o`zgartirib yuborgan  ekan.  Bu  esa professor A.K.Borovkov ta'kidlaganidek, "Devoni Hikmat" 
dagi  she'rlarning    qaysi    biri    bevosita    Ahmad  Yassaviyga    mansub    ekanligini  aniqlashni 
g`oyatda  mushkul-lashtiradi  va  ularning  aslini  tasavvur  etishga  imkon  bermaydi.  Lekin  shunga 
qaramay    "Devoni    Hikmat"    she'rlarining    kimga    mansubligi    va  ularning  o`zgarib  borish  
haqida,  mulohaza  tarzida  bo`lsa  ham quyidagilarni aytish mumkin. 
    1. "Devoni    Hikmat"    dagi    she'rlarining    xilma-xil o`zgarishlarga  uchraganiga  qaramay,  
devonning  g`oyaviy negizini asosan Ahmad Yassaviy she'rlari  tashkil  etadi.  Bu  fikr  Ahmad 
Yassaviy  nomi  turli  shaklda  zikr  etilgan she'rlarga (albatta hammasiga ham emas) taaluqlidir.  
Yassaviy she'rlarining  tili 
va    uslubi    o`zgarib    borgan    bo`lsa  ham,    lekin  ularning  asosiy  g`oyaviy  mazmuni  saqlanib 
qolgan. 
    2.  "Devoni      Hikmat"      bevosita      Ahmad      Yassaviyning    o`zi  tomonidan  emas,    balki  
keyinroq  uning  muhlislari  tomonidan to`zilgan   bo`lishi   kerak.   Agar  "Devoni  Hikmat"  ni  
Ahmad  Yassaviyning  o`zi  tuzganda    edi,    devon    shu    darajada    xilma-xil  o`zgarishlarga 
uchramagan bo`lur edi. 
    3.  Uzoq  zamonlar  davomida  "Devoni    Hikmat"    ga    turli    xil  o`zgarishlar    kiritilgan.    Bu  
o`zgarishlar  she'rlarning  miqdori  va  hajmiga  ham,  ularning  til  va  uslubiga  ham  taaluqlidir. 
Yassaviy  hikmatlarining    tili    va    uslubi    o`zgarib    keyingi  davrlarning  tiliga      muvofiqlashib   
borgan,   tahrir   qilingan.   Yassaviy 

---

 
264 
hikmatlariga    o`xshatma    yoki    taqlid    tariqasida    yangi  hikmatlar  yaratilgan.    Ularning 
anchaginasi  Yassaviy    nomi    bilan    atalgan.  "Devoni    Hikmat"    dagi    she'rlar    alifbe    bilan  
joylashtirilib, devonga, "Debocha" ham ilova qilingan va hokazo. 
    Yassaviy  hikmatlarining    o`zgarib  borganini  ulardagi  "Tug`qan  yerim    ul    muborak  
Turkiston"  kabi   ko`pgina   misralar   ham ko`rsatilidi. 
    Chunonchi ilgari Yassi deb nomlangan shahar faqat  Xq  asrning oxiridan boshlab Turkiston 
deb yuritilgan.  
    4. "Devoni  Hikmat"  ga  Yassaviy  she'rlari  yoki  Yassaviyga nisbat   berilgan  she'rlardan  
tashqari,  uning  shogirdlari  va muhlislari tomonidan yaratilgan she'rlar ham kiritib turilgan. 
    5. "Ahmad"   yoki   "Ahmadiy"  nomi  bilan aytilgan bir qator she'rlar,  prof.  A.K.Borovkov 
ta'kidlaganidek,    Ahmad    Yassaviy  she'rlari    bo`lmay,    balki    shu    nomdagi    boshqa  shoirning 
she'rlari  bo`lishi    mumkin.    "Ahmad"    yoki    "Ahmadiy"    nomi    bilan      kelgan  ko`pchilik  
she'rlarning    aruz  vaznida  bo`lishi  (Yassaviy  hikmatlari  asosan  barmoq  vaznidadir)  ular  til  va 
uslub  jihatidan    X-asr  adabiyotiga  yaqin  turishi  shuni  ko`rsatadi.    A.K.Borovkovning  faraz 
qilishicha    "Devoni    Hikmat"      dagi,      "Ahmad"      yoki      "Ahmadiy"  Kamoliddin    Ikoniyning  
muridi Shayx Said Ahmad (Xq asr) bo`lishi mumkin. 
    6.  Modomiki,    "Devoni    Hikmat"    turli    o`zgarishlarga  uchrab"  Ahmad    Yassaviyning  
ko`pdan-ko`p   shogirdlari,   muhlislari   va mutassavvuf  kitoblar  tomonidan  "tahrir"  qilingan,  
Yassaviy hikmatlariga taqlid qilib yozilgan va mustaqil bitilgan she'rlar bilan to`lib borgan ekan,  
u faqat Yassaviyning badiiy yodgorligi 
bo`lmay,    balki  Yassaviy  Jahriya    tariqatining    bir    necha    asrlik  umumiy  bir  adabiy  -
yodgorligidir.  
Din va tasavvuf "Devoni  Hikmat " ning  g`oyaviy negizidir 
    Ahmad Yassaviy   islom    dinining    qonun-qoidalari    va urf-odatlarining yig`indisi bo`lgan 
"shariatni", tasavvuf maslagi bo`lgan "tariqat" ni,  ishqi-ilohiyni -    "ma'rifatni",  xudo  va unga 
erishmoqni "haqiqatni" zo`r berib targ`ib qiladi. Shunga ko`ra ham "Devoni Hikmat" ga yozilgan 
debochaga  "Ey  darvish,    bilgil  va  ogoh  bo`lgimkin,  avval  kalimai  shariat,  ikkinchi  kalimai 
tariqat,  uchinchi  kalimai  ma'rifat,    to`rtinchi    kalimai    haqiqatni    bilmoq  kerak.    So`fi    bo`lib  
kalimani  bilmasa bulmas,   so`fi emas",   -  deyiladi   va  bu  to`rt  "kalima"  ga  "Kur'on"  dagi  
bevosita Muhammad payg`ambarga bag`ishlangan oyatlar orqali guvohlik beriladi. 
Ahmad  Yassaviyning  fikricha  "shariatsiz"lik  "tariqat",  "tariqatsiz"  "ma'rifat",  "ma'rifatsiz" 
"haqiqat"  bo`la  olmaydi.  Bulardan  har  biri  ikkinchi    biri    uchun    bir    bosqich    bo`lib,    uni  
to`ldiradi,  takomillashtiradi.    Bu    to`rt    bosqich  kishi  hayoti  va  faoliyatining  asl  mohiyatini 
tashkil    etar    emish.    Binobarin,    kishi    ertayu-kech  toat-ibodat  qilishi,    "Kur'on"  o`qishi  kerak 
emish.    Butun  "Devoni  Hikmat"  va  ayniqsa    undagi    Muhammad    payg`ambarga,    Xalifa    va 
Sahobalarga  bag`ishlangan  hamdu  sanolar  shuncha toat va ibodat qilishga chaqiradi. 
    Ahmad Yassaviy    kishilarni    xudoga    banda   (tobi-qul) payg`ambarlarga ummat  bo`lish  
va  toat-ibodat  qilishga  chaqirish bilan chegaralanib qolmaydi. 
    Ahmad  Yassaviyning  hikmatlarida  "sirlar  olamiga"  g`arq  bo`lish  bilan  tarki  dunyochilik  bir 
biriga  chatishib  ketadi.  Ahmad  Yassaviy  -  "Mavtu  qabla  anta  mavtu"  ("O`lmasingizdan  burun 
o`ling") degan tezisni  ilgari  suradi.  Bu  kishi  butun  dunyodan,  hayotning ne'matlaridan voz 
kechishi,  o`zini har jihatdan  qiynab,  o`limni yaqinlashtirishi  kerak,  ya'ni  tirik  murda bo`lishi 
kerak,  degan so`zdur. "Dunyoni puchak pulga sotqum kelur" degan Ahmad Yassaviy:  "Tufroq  
bo`lg`il,    olam  seni  bosib  o`tsin",    "Yuz  ming  balo  boshqa  tushsa,    ingramagil",    "Balo  kelsa 
toqat qil",  "Dunyo uchun  g`am yema, hakdin o`zgani dema" - deb nasihatguylik qiladi. 
    Xo`sh,  Yassaviy    "Nasihat"    larining    ijtimoiy      mohiyati      va  maqsadi  nimadan  iborat  edi.  
Davri-davrondan boxabar bo`lishiga, jamiyat  kishilarini  kamtar  va  kamsuqum,   komil   inson  
bo`lishga da'vat etadi. 
    Ahmad Yassaviy hikmatlariga yuzaki qaralganda, ularda ba'zan "zolimlarga  qarshi  noroziylik  
kayfiyatlari"  va "beva-bechora hamda miskinlarga mushfiqlik mayllari" kuchlidir.  
    Biroq  bu    "kayfiyat"    va    "mayl"  lar  Yassaviy  hikmatlarining  ijtimoiy  mohiyatiga  zid  emas, 
balki unga muvofiqdir. 

---

 
265 
    Chunki: Ahmad  Yassaviy  mazlumlarga  qarata:   
 
     "Zolim  agar jafo qilsa,  ollo degil",  
     "Zolim agar zulm aylasa,  menga  yig`la", 
         "Yoshing sochib,  menga sig`inib,  beling bog`la"  
- der ekan,  u bu bilan zamona kishilarini sig`inishga chaqiradi. 
    Mehnatkash    ommaning    boshiga    tushgan  barcha  jabr-sitam  va  azob-mashaqqatlar 
kishilarning din va shariat yo`lidan toyganlarni uchun  xudo tomonidan yuborilgan jazo ekanligi 
she'riy parchalarda  izohlaydi. 
    "Xudoga yaqin   turgan",   Ahmad   Yassaviyning   o`zi   esa: 
     Haqiqatdan so`zlar     aytdim,     eshitmading, 
     Zolimlarni  ilgin  o`zun  qildim  mano.-  deb,  ochiqdan-ochiq  zolimlarni  qo`llaydi,    ularning 
"qo`lini  o`zun qilib", jabr-sitamga keng yo`l ochib beradi. 
     Zolimlarni "qoralash" va mazlumlarga "mushfiqlik" din  va tasavvufni kengroq targ`ib qilish 
va  kishilarni  tuzoqqa  ilintirish  uchun  Yassaviy  va  unga  o`xshash  mutasavvuflar    tomonidan  
qo`llanilgan munofiqona bir vosita edi. 
    Mehnatkashlarning  zolimlarga  qarshi  norozilik  kayfiyatlari  va    mazlumlarga    mushfiqlik 
mayllarini ifodalovchi ayrim she'r va she'riy parchalar  bir  muncha  ilg`or  pozitsiyada  turgan  
kishilar tomonidan yaratilib, keyinchalik "Devoni Hikmat" ga kirib ketgan bo`lishi mumkin. 
 
"Devoni  Hikmat " ning she'riy  tuzilishi 
va tili 
    Yassaviy  hikmatlari    bizga    qadar    aynan    yetib  kelgan  emas.  Binobarin,    biz  Yassaviy 
hikmatlarining  badiiy  hususiyatlari    va  tili    xaqida    emas,    balki    xilma-xil    o`zgarish    va  
yangiliklar  kiritilgan  "Devoni  Hikmat"  ning  badiiy    xususiyatlari    va    tili  haqida  fikr  yurita 
olamiz. 
    "Devoni  Hikmat"    dagi    ayrim    she'rlar    (masalan,      Yassaviy  "sarguzashtlari",    Muhammad  
payg`ambarga bag`ishlangan she'rlar va boshqalar)  liro-epik  xarakteriga  ega  bo`lsa-da,  ammo  
boshqa  ko`pchilik  she'rlar  lirik  she'rlardir.  Shunga  ko`ra,  "Devoni  Hikmat"  asosan    lirik  
to`plamdir.      Liro-epik      she'rlarida      din      va  tasavvufni  ayrim  "sarguzasht"  va  "rivoyatlar" 
bayoni bilan targ`ib qilgan Ahmad  Yassaviy  lirik  she'rlarida  ko`proq  o`git-nasihat, va'zxonlik  
usulini  qo`llaydi.  "Devoni  Hikmat" dagi bir necha g`azalni mustasno qilganda,  devon murabba 
shaklidagi she'rlardan tashkil topgan. 
    Bandlari  to`rt  misradan  tashkil  topgan  she'r  turi  o`zbek    xalq  og`zaki    ijodida  (ayniqsa 
qo`shiqlarda)  va  yozma  adabiyotda  keng  tarqalgan.    Bandlari  to`rt  misradan  iborat  bo`lgan 
hikmat  asosan  "a-a-a-b",    "v-v-v-b"    tarzida  keyingi  bandlarga  naqorat  bo`lib  keladi.    Aruzda 
yaratilgan ayrim  she'rlarni  hisobga  olmaganda "Devoni  Hikmat" dagi barcha she'rlar barmoq 
vaznida yozilgandir. Ko`pchilik she'rlar 7 va 12 hijoli she'rlardir.  Bu she'rlar ma'lum bir  kuyga 
muvofiq  yaratilgan.    Ular  shayxlar  va  muridlar,    hamda  sayoq    qalandarlar    tomonidan  
kuylangan.    Jahr    va      va'zlarda  aytilgan    "Devoni    Hikmat"    ning    xalq  qo`shiqlariga  yaqin 
bo`lishi, xalqning orzu-umidlarini  ifodalaydigan  qo`shiqlarni  o`z  ichiga oladi. 
    Biz "Devoni  Hikmat"  ning XII asr o`zbek tilining   yodgorligi  emasligini    yuqorida   eslatib   
o`tgan    edik.    Bu    tildan-tilga,  kitobdan-kitobga    o`tib    borar      edi.      Turli      davrda,      turli 
hududlarda  ko`chirilgan  "Devoni  Hikmat" ning tili bir-biridan juda katta farq qiladi.  Shu bilan  
birga,    unda    "Qur'on"    dan  olingan        ta'bir        va      oyatlar      ham,      payg`ambar,avliyo      va 
mashoyixlarning nomi ham juda ko`p qo`llaniladi.  
    Ahmad  Yassaviyning    shogirdi    va  izdoshlaridan  biri  Sulaymon  Boqirg`oniydir  (1186  yilda 
Xorazmning  Boqirg`on  qishlog`ida vafot etgan). Sulaymon  Boqirg`oniyning hayoti va  faoliyati 
haqida  juda  ko`p  afsona  va  rivoyatlar  yaratilgan.  Sulaymon  Boqirg`oniy  (u  Hakim    ota  nomi 
bilan ham yuritilgan)  Ahmad Yassaviyga ergashib she'rlar yaratgan  ("Boqirg`on  kitobi"  dagi  
she'rlar  g`oyasi,    uslubi    va    tili    jihatidan    Ahmad    Yassaviy  she'rlariga  shunchalik  yaqin 
"Boqirg`on kitobi" Qozonda 1877 yilda, keyin o`sha yerda ikki marta nashr etilgan). 

---

 
266 
    Sulaymon  Boqirg`oniy    she'rlaridan      tashqari      "Oxir      zamon  kitobi"    va    "Bibi    Maryam 
kitobi"  deb  atalgan  ikki  doston  ham  yaratgan.  Bu      ikki      dostonda      ham      u  insoniylikni  va 
yashashning  tobiligini  targ`ib    qiladi,    mehnatkash  xalqni      tarbiyalaydi.    Do`zax    azoblari,  
qiyomat  qoyim  bo`lishi haqidagi  afsonalar  bilan  unga  dahshat  solmoqchi  bo`ladi. Sulaymon   
Boqirg`oniyning   dostonlari  ham  o`zgarishlar  bilan bizgacha yetib kelgan. 
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar. 
Din va tasavvuf «Devoni hikmat»ning g`oyaviy negizi ekanligini so`zlang. 
«Devoni Hikmat»ning she'r tuzilishi va tili haqida so`zlang. 
«Devoni Hikmat» asarida qo`yilgan ahloq masalasini so`zlang. 
«Devoni Hikmat»ning o`zbek adabiyoti rivojidagi o`rnini gapirib bering. 
 
Tayanch iboralar. 
             1.Ahmad Yassaviy hikmatlari. 
             2."Devoni hikmat"ning qo`lyozma nusxalari. 
             3.Ahmad Yassaviy didaktikasi. 
             4.Sulaymon Boqirg`oniy ta'limoti. 
 
             F O Y D A L A N I L G A N  A D A B I Yo T L A R : 
 
M a t n : 
 
    1. Ahmad Yassaviy. Hikmatlar. Toshkent, 1990 y. 
 
Z a r u r i y  a d a b i yo t l a r : 
 
    1. Aliev A.  Tilimiz donishmandi.  "O`zbekiston adabiyoti  va   san'ati" gazetasi, 1993 y. 29 
oktyabr. 
    2. Beryozikov Ye.  Svyato`e liki Turkistana.  Toshkent, 1992 y.  38-53 str. 
    3.  Mo`minov  A.    Yassaviya:  ildiz  va  manbalar.  "Fan  va  turmush  "    jurnali,  1993  y.  9-10 
sonlar. 
    4. Alisher Navoiy. Asarlar. 15-tom, Toshkent, 1968 y. 
    5.  Rustamov    E.    Ahmad    Yassaviy  hikmatlarida  hayot  va  tarix      sadosi.    "O`zbek  tili  va 
adabiyoti" jurnali.  1972 y. 4-6  betlar. 
    6. Mallaev N.M. "O`zbek adabiyoti tarixi". Toshkent, 3-nashr 1976