O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti



Download 4,74 Mb.
Pdf ko'rish
bet296/599
Sana02.08.2021
Hajmi4,74 Mb.
#136721
1   ...   292   293   294   295   296   297   298   299   ...   599
Bog'liq
ozbek mumtoz adabiyoti tarixi (2)

 
O’qituvchi 
 
Ahmad  Yugnakiy ijodi 
R Ye J A : 
      1. Ahmad    Yugnakiy  -  o`zbek    didaktik   adabiyoti  namoyandasi. 
      2. Shoirning hayoti va ijodini o`rganish tarixi. 
3." Hibatul - haqoyik"  dostoni,dostondagi muhim qarashlar. 
 
      4. Dostonning tuzilishi va  badiiy  qimmati. 
      5. Asarning  til  hususiyatlari,  shoir  ijodining  turkiy  xalqlar adabiyoti rivojidagi o`rni. 
 
    Ahmad        Yugnakiy            iste'dodli      shoir      va    donishmand  murabbiydir.    Undan    saqlanib  
qolgan    yagona   adabiy   meros "Hibat-ul-haqoyiq"  badiiy so`z san'ati va adabiy tilning juda 
qimmatli hamda nodir  yodgorligidir. 
    Ahmad  Yugnakiyning    hayoti    va    faoliyati    haqida  nihoyatda  oz  ma'lumot  saqlanib  qolgan. 
Uning hayot yillari, ijtimoiy turmushi va   boshqalar   ma'lum  emas.  "Hibat-ul-haqoyiq"  ning  
ayrim  misralari  va    uning    nushalariga    boshqalar    tomonidan    yozilgan  shoirning    hayoti  va 
faoliyati haqidagi so`zlar,  bir oz bo`lsa ham tasavvur hosil qilishga imkon beradi. 
    "Hibat-ul-haqoyiq"  ning    matnida    kitobning    yozilgan  yili,  joyi,    hatto  nomi  ham 
ko`rsatilmaydi.  Faqat bir baytda shoir  o`z nomini tilga oladi: 
               Adib Ahmad ayttim adab-pand so`zim, 


 
160 
               So`zim shunda qolur borur bu o`zum. 
     "Adib  Ahmad"  so`zlari    adiblik-shoirlik    Ahmad    Yugnakiyning  asosiy      mashg`uloti,   
kasbkori   bo`lganidan   dalolat  beradi. 
Dostonning  bir  nusxasidagi  Arslonxo`ja  Tarxon  (XV    asr    temuriy  amaldorlaridan)  qaydlarida 
quyidagi ma'lumot bor. 
    Bu  qaydlarda    shoirning    nomi    Adib    Ahmad,    otasining    oti  Mahmud    vatani    Yugnak  ,  
kitobning  nomi  "Hibat-ul-haqoyiq" («Haqiqatlar armug`oni») ekani ma'lum bo`ladi. 
    Ahmad Yugnakiy    haqidagi    ma'lumotlar    bizga ("Hibat-ul-haqoiq") dostoni muallifning 
yashagan davrini  tahmin qilishga imkon beradi. 
    Birinchi  jahon    urushi    boshlarida    turk    olimi    Najib      Osim  Istambuldagi  Ayo-Sufiya 
masjidining  kutubxonasida  mo`g`ul  tilidagi  rasoil  (risolalar)  to`plamiga  kiritilgan  bir  
qo`lyozmani    topdi.  Qulyozma  turkiy  tildabo`lib,  u  mo`g`ilcha  xatlar  to`plamiga    yangilik 
kiritgan  ekan.  Topilgan  qo`lyozma  ham  ilm  ahliga  ma'lum  bo`lmagan  Ahmad    Yugnakiyning  
"Hibat-ul-haqoyiq"  dostoni  bo`lib  chiqdi. 
Qo`lyozma  hijriy  884  yilning  7  zulqa'da  oyida  (1480    yilning    30  yanvarida)    Istambulda  
Abdurazzoq    baxshi    tomonidan  ko`chirilgan  bo`lib,    kitob  XV  asrda  uyg`ur    yozuvi    bilan  
ko`chirilgan    matnga  misralardan    keyin    arabcha  transkriptsiyada  va  fors-tojik  tilida  ayrim 
izohlar ham beriladi.  Keyinchalik dostonning yana  
bir  necha nusxasi, jumladan 1444-45 yillarda ko`chirilgan nusxasi topildi. 
    Najib  Osim  "Hibat-ul-haqoyiq"  ning  1480  yil  nusxasi    asosida  usmonli  turk  tiliga  qilingan 
tarjimasi  bilan  birga  nashr  etadi.    Unga  so`z  boshi  yozdi,    ayrim    sharhlar    berdi,  kichik 
grammatik  ocherk  va  lug`at  tuzdi.    Turk  olimi  Rashid  Rahmat  Arat  1915  yilda  "Hibat-ul-
haqoyiq" ning  yangi  qiyosiy  nashrini ommalashtirdi. 
    Sharqshunos  olimlaridan  Ye.E.Bertels,    S.Ye.Malov  va  boshqalar  "Hibat-ul-haqoyiq"    ni  
o`rganish  va uni  yoritishda unumli xizmat qildi.  (Chunonchi, Ye.E.Bertels dostonni atroflicha 
tahlil etib, 1945  yilda  ToshDU  ilmiy to`plamida katta bir maqola bostirgan edi. 
    "Hibat-ul-haqoyiq" ning  1480  yilgi  nusxasida dostonning  yozilgan yili haqida biror ishorat 
yo`q.    Ahmad  Yugnakiy    dostonni  Dod  sipahsolar  degan  shaxsga  bag`ishlaydi.Biroq,  bu 
shaxsning kimligi va  qachon  o`tgani  ham  qat'iy  aniqlangan emas. Shularga ko`ra dostonning 
yozilgan  davrini  faqat  uning  tili  va  uslubiga    qarab    tahmin    qilish    mumkin.    "Hibat-ul-
haqoyiq"da arxaik  elementlar  "Qutadg`u  bilik"  dagiga  nisbatan bir muncha kamroq,  arabcha, 
fors-tojikcha so`zlar esa ko`proq ishlatiladi. Bu "Hibat-ul-haqoyiq"  "Qutadg`u  bilik"  dan  bir 
muncha  keyin,  XII  asrning  oxirlari  yoki  XIII    asrning    boshlarida    yaratilgan,    deb  taxmin 
qilishga imkon beradi. 
    Dostonning  tuzilishi:    "Hibat-ul-haqoyiq"    ning      1480  yilda    ko`chirilgan    nusxasidagi 
noma'lum  shaxs  tomonidan  yozilgan  qaydda  dostonning  14  bobdan  iborat  ekani  aytilgan    edi.  
Biroq "Hibat-ul-haqoyiq"  o`sha  1480  yilda  ko`chirilgan  nusxasi  235 baytdan  iborat  bo`lib,  
u    11    bobdan    tashkil    topgan.    Kotib  Abdurazzoq      Baxshi      dostonni      uning      biror   
qisqartirilgan  variantidan  ko`chirgan  yoki  uning  3  bobi  boshqa    boblarga    kirib  ketgan  bo`lishi 
mumkin.    Dostonning  birinchi  bobi    (1-10    baytlar)    xudoga,    ikkinchi  bobi    (11-19    baytlar) 
payg`ambar va to`rt halifaga bag`ishlangan. 
Uchinchi    bob    (20-33    baytlar)    Dod-Sipahsolarga      bag`ishlanadi.  Aftidan,  Dod-Sipahsolar 
zamonasining  yirik  amaldorlaridan  biri  bo`lgan,    chunki  doston  muallifi  uni  bir  necha  o`rinda 
"Shohim"  deb  ataydi.      Shoir      bu      bobda      Dod-Sipahsolarning    fuqaroparvar,  sahovatli  va 
adolatli  kishi  deb  madh  qiladi.    Uni  dengiz,  o`zini  esa    bu    dengizga  faqat  tomchilar  hadya 
etuvchi  bulutga  o`xshatadi.  To`rtinchi  bob  (34-35  baytlar)  kitobning  yozilishi    sababi    haqida 
bo`lib,    shoir  uni  Dod-Sipohsolarga  bir  yodgorlik  sifatida  taqdim  qilgani  va  bu  bilan  o`z 
hayrixohligini  ifodalamoqchi  bo`lganini ta'kidlaydi (173 betda). 
    Dostonning  3-4  boblari  Ahmad  Yugnakiyning  Dod-Sipahsolardan  in'om      va      ehson   
kutganini  ravshan  ko`rsatadi.  Dostonning dastlabki to`rt bobi uning muqaddima qismi bo`lib,  
asosiy    qism  beshinchi    bobdan    boshlanadi.    Boblar    maxsus    sarlavhalar  bilan  berilib,    5-8 
boblar nav nomi bilan atalgan va maxsus  sira raqamlari bilan berilgan. 


 
161 
    Beshinchi  bob  (40-62  baytlar)  bilim  maqtovi  va    johillikning  zararligi,    oltinchi    bob  (63-86 
baytlar) til  odobiga,   yettinchi  bob  sahiylik   va   bahillikka,  to`qqizinchi  va  o`ninchi   boblar 
(176-226 baytlar) turli xil masalalarga bag`ishlangan bo`lib,  o`n birinchi bob (227-235  baytlar)  
kitobning  xotimasidir.  Avtor xotimada kitobxonga murojaat qiladi. 
Ilm va ma'rifat masalalari 
    Ahmad Yugnakiy  O`rta  Osiyo  ilm- fanning yirik o`choqlaridan biri bo`lib,  olamshumul fan 
arbobolarini  yetishtirgan  bir    davrda  yashadi.  U    tasavvuf  adabiyotining  namoyandalari  singari 
insonning ilmiy faoliyati va  qobiliyatini  ulug`laydi,  mutafakkirlar  kabi din-shariat  ilmparvar 
ekanligini ardoqlaydi. 
Balki u Yusuf Xos Hojib kabi ilm-fanni  yoqlaydi.  Doston  Ahmad Yugnakiyning  XII  asrning 
donishmand  ma'rifatparvari  va  ilmning  jarchisi    sifatida    gavdalantiradi.    Shoir    olim    bilan  
johilni  bir-biriga    qarama-qarshi    qo`yadi.    Olim    ilm    bilan  baxt-saodat  yo`lini  topsa,  johil 
nodonligi tufayli ko`rgu-liklarga  giriftor bo`ladi. 
    Ahmad  Yugnakiyning    bu    mulohazalari    shubhasiz      progressiv  ahamiyatga    ega.    Biroq    u  
baxtni  ilm  va  baxtsizlikni  johillik  bilan    bog`lab,    feodal-klerikal    muhitning    ijtimoiy-siyosiy 
qarama-qarshiliklarini   anglash,   farq   qilib   tashlash  darajasiga ko`tarila  olmaydi.   Reaktsion  
johil    guruhlarni    ilm-fanga    va  ilm-fan  ahliga  qarshi  vahshiyona  kurashini    tanqid  qilmadi. 
Nodonlik  feodal-klerikal  jamiyat  ko`pchilikni    ilm-ma'rifat    boyliklaridan  mahrum  qilganini 
tushunmadi. 
    Ahloq    -  odob  masalalari  :    "Hibat-ul-haqoyiq"    didaktik  doston        bo`lib,      ahloq-odob   
masalalari      undagi      ko`pchilik  boblarning  tematik  asosini    tashkil    etadi.    Shoir    til    odobi, 
saxiylik,    bahillik,    kamtorlik,    ezgulik    va    boshqalar  haqida  xuddi  Yusuf  Xos  Hojib    kabi  
zamonasining  peshqadam  murabbiysi sifatida fikr yuritib, kishilarga o`git beradi. 
    Shunday  qilib,    Ahmad      Yugnakiy      zamonasining      progressiv  donishmandi    va  
murabbiysidir.  Bu  jihatdan  Yusuf Xos Hojibga qaraganda ancha ilgarilab ketgan edi.  Biroq u 
Yusuf    Xos    Hojib  kabi,    ahloqning  ijtimoiy-sinfiy  mohiyatini,  yaramas  hislatlarini  tug`dirgan 
manbalarini,  tuzatish  choralarini  din  va  shariatdan izladi. 
    Din  va  shariat  haqida:    Ahmad  Yugnakiy  Islom  dinini  e'tirof  qiladi  va  uni  ideallashtiradi. 
Dostonning  dastlabki  misralarini  xudoga,    Muhammad  payg`ambar    va    to`rt    halifaga    atab,  
qur'on  oyatlarini  keltiradi.    Shoirning  diniy  xurofiy  tushunchalari  doston  muqaddimasi  bilan 
chegaralanib  qolmaydi,   balki  u  boblardagi  ayrim  masalalarning  mohiyatiga  singib   borib,  
shoirning fikr mulohazalaridagi ziddiyatlarni chuqurlashtiradi. Yo`qsil va qashshoq kishilarning   
turmushiga      achinib,      himmatsiz    davlatmandlarni  qoralab,    ularni  muruvvatli  va  marhamatli 
bo`lishga undaydi.   Shoir boylik va qashshoqlikni  xudoning "amr-irodasi",  "taqdiri  azal" bilan 
bog`laydi. 
    "Hibat-ul-  haqoyiq"        dagi        taraqqiyparvar      progressiv  qarashlar  bilan    reaktsion  
tushunchalar  o`rtasidagi  kurash  faqat Ahmad  Yugnakiyning  dunyoqarashidagi  ziddiyatlar va 
uning  ichki  dramasi  bo`lmay,  balki  birinchi  navbatda    doston    yaratilgan    davr  qarama-
qarshiliklarining in'tisosidir.  Doston Ahmad Yugnakiyning mana shu qarama-qarshiliklar  bilan  
yashaganini,  uning  reaktsion qarash   va  tushunchalarini  butunlay  uloqtirib  tashlashga  ojiz 
bo`lganini,  lekin   shunga  qaramay,   ilm-ma'rifat   va    yaxshi hulq-odobning jarchisi ekanini 
ko`rsatadi. 
     Dostonning badiiy hususiyatlari.    "Hibat-ul-haqoyiq" muallifi  biror  voqeani,  sarguzashtni  
hikoya  qilish  vazifasini  emas,    balki  ilm-ma'rifat,    ahloq  -  odob    va    boshqa    masalalar  haqida  
mulohaza  yuritib,  kishilarga  o`git berish vazifasini o`z oldiga qo`yadi.  Doston didaktik  doston  
bo`lib,    bu  uning    badiiy  xususiyatlari    va    uslubini    belgilaydi.    Balki    dostonda  voqea,  syujet 
bo`lmasa ham,  uning boblari  mazmuni  va  mohiyati  bilan o`zaro  uzviy  bog`lanib,  bir butun 
kompozitsion ko`rilishni   vujudga keltiradi. Avtor dostonning boblarida turli xil ob'ekt, hislat va   
tushunchalarni   muqoyasa   qilish   va   ularni   bir-biriga qarama-qarshi qo`yish asosida  ulardan  
har    birining    o`ziga    xos  ijobiy    yoki  salbiy  tomonini  ochadi.    Yaxshilarni  e'tirof  va  targ`ib 
qiladi,  yomonlarni qoralaydi va rad  etadi.  Dostonning  lirik qahramoni    -   Ahmad   Yugnakiy   
qiyofasida,      bir      tomondan  ma'rifatparvar    va    xalqchil    kishini,    ikkinchi      tomondan      esa 


 
162 
"taqdirga"    ko`nikuvchi  kishini  va  ular  o`rtasida  ziddiyatlar  davom  etganini  ko`ramiz.    Ahmad 
Yugnakiy badiiy til  vositalari,  xalq maqollari  va ta'birlarini qo`llash orqali asarning badiiyligini 
hiyla oshirishga muvaffaq bo`lgan. 
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 
Ahmad Yugnakiyning didaktik adabiyot namoyandasi ekanini so`zlang. 
Ahmad Yugnakiyning «Hibbatul-haqoyiq» dostonida qanday masalalar qo`yilgan? 
«Hibbatul-haqqoyiq»  dostonidagi  haqiqat,  ma'rifat,  shariat  va  tariqat  masalalari  qanday 
yoritilgan? 
Shoir ijodining tasavvufga munosabati qanday? 
Tayanch iboralar. 
       1.Ahmad Yugnakiy ijodi. 
       2.Ahmad Yugnakiyning didaktikasi. 
       3."Hibat-ul-Haqoyiq". 
       4."Hibat-ul-Haqoyiq"ning boblari. 
       5."Hibat-ul-Haqoyiq"ning mazmuni. 
       6."Hibat-ul-Haqoyiq"ning g`oyasi. 
       7."Hibat-ul-Haqoyiq"ning nusxalari. 
 
           F O Y D A L A N I L G A N   A D A B I Yo T L A R : 
 
    1.  Qadimiy  hikmatlar.  Toshkent,  1987 y. 414-428 betlar. 
    2. Mallaev  N.M.  O`zbek adabiyoti tarixi.  I kitob, Toshkent, 
       1976 y. 130-160 betlar. 
    3. O`zbek adabiyoti tarixi.  I tom, Toshkent,  1978 y. 131-140 
       betlar. 
    4. Mahmudov K.  Ahmad Yugnakiyning "Hibat-ul-haqoyiq" asari haqida. Toshkent, 1972 y. 
 
 
 

Download 4,74 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   292   293   294   295   296   297   298   299   ...   599




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish