O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Z. M. Bobur nomidagi Andijon Davlat universiteti z z o

NUKLEIN KISLOТALAR. 

---

 
37 
Nuklein kislotalari dastlab yadroda topildi va ajratib olindi. Ularning 2 xili 
ma’lum: DNK va RNK deyarli hamma vaqt yadroda bo’ladi, RNK esa ham yadroda va 
sitoplazmada bo’ladi. DNK molekulasining strukturasi jihatidan ximiyada ma’lum 
bo’lgan bironta ham birikmaga o’xshamaydi. DNK molekulasi bir-birining atrofida 
spiral shaklida buralgan 2 ta paralel zanjirdan iborat. DNKdagi qo’shaloq spiral juda 
uzun bo’ladi, deyarli 5mk ga yetadi. DNK molekulasi eng yirik oqsil molekulasidan 50 
barobar uzunroq. Shunga muvofiq holda DNK molekulyar og’irligi juda katta bo’lib, 10 
malnga yetadi. Yakinda moluklyar og’irligi 130 mln li DNK topildi, uning 
molekulasining uzunligi 50-60 mk. Bu rakamlar qo’shaloq spiralga taaluqli bo’lib, har 
bir ipga uning yarmi to’g’ri keladi. 
Хimiyaviy jihatdan DNKning har bir zanjiri polimer bo’lib, uning monomerlari 
nukleotidlardir. Nukleotid 3ta molekulaning: 1) azotli asos-purin yoki pirimidin, 2) 
oddiy karbon suv-pentoza-riboza yoki dezoksiriboza, 3) fosfat kislota molekulalarining 
ximiyaviy yo’l bilan birlashidan hosil bo’lgan birikma. 
DNK molekulasining tuzilishida 4 xil nukleotid katnashadi. Bular azotli asosining 
strukturasi jihatidangina farq qiladi. 
Bir nukleotiddagi azotli asos adenin deb ataladi, nukleotid ham xuddi shu nom 
bilan ataladi. 2- nukleotidning azotli asosi guanin, nukleotidi guanin deb yuritiladi. 3-
nukleotiddagi azotli asos sitozin deb nukleotidi esa sitozin nukleotidi deb yuritiladi. 
Nixoyat 4- nukleotiddagi azotli asos timin deb, uning nukleotidi timin nukleotidi deb 
yuritiladi. 
Nukleotidlarni nomlarini qisqargan holda ularning birinchi harflari bilan 
nomlanadi, ya’ni: Adenin-A, Guanin-G, Sitozin-S va Тimin-Т. 
Har bir DNK da nukleotidlar kat’iy, muayyan va hamisha doimiy tartibda 
joylashadi. Har xil DNKlar faqat nukleotidlarning joylanish tartibi bilan farqlanadi. 
Sungi yillarda tekshirishlarni ko’rsatishicha DNK ning bir zanjiridagi 
nukleotidlarning joylanishi 2-zanjirdagi nukleotidlar tarkibiga kat’iy bog’lik. Bir 
zanjirdagi nukleotidni ruparasiga 2- zanjirni nukleotidi joylashadi va DNK molekulasida 
shotisimon ko’rinishni hosil qiladi. Тekshirishlarni ko’rsatishicha pogonalar azotli 
asoslarni xoxlagancha kombinatsiyada birikishidan hosil bo’lmas ekan. Molekulalarning 
konstruksiyasi mustaxkam bo’lishi uchun pogonalari bir xil uzunlikka ega bo’lishi kerak. 
Lekin adenin bilan guanin o’zlarining kattaligi jihatidan timin bilan sitozindan ancha 
yirik. adenin va guanin 12 A bo’lsa, timin va sitozin 8 A. Har 2 la zanjir orasidagi 
masofa esa 20 A ga teng. Bu har bir pogonani azotli asosini kattaroq, 2-sini esa 
kichikroq bo’lishini ko’rsatadi. Bu holda quyidagi kombinatsiyalar bo’lishi mumkin: