O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi

imkoniyatlarimizni  belgilangan  paxta  rejasini  bajarishga  safarbar etaylik! 

deyilganda,  da`vat  butun  xalqqa  qilingan  murojaat  sifatida  qabul  qilinadi.  Mana 

shu gap tarkibiga eganing kiritilishi uning mazmuniga ta`sir ko‘rsatadi: Biz barcha 

kuch va imkoniyatlarimizni belgilangan paxta rejasini bajarishga safarbar etaylik! 

Bu  gapdan,  birinchidan:  bizda  kuch  va  imkoniyatlarimizni  safarbar etish  zarur 

bo‘lgan  jabhalar  ko‘p.  Ammo  bugun  yoki  hozir  asosiy e`tiborimiz  faqat  paxta 

                                           

44

 

Кўчирма И.Расуловнинг «Ҳозирги ўзбек адабий тилида бир составли гаплар» китобидан олинди, –Б.145. 

---

66 

 

yig‘im-terimiga qaratilishi zarur, degan ma`no kelib chiqadi. Ikkinchidan esa, biz 

degan  so‘zning  qo‘llanilishi  bilanoq  chegaralanish  sodir  bo‘ladi.  Murojaat 

barchaga emas, ko‘pchilikning, ommaning ma`lum qismigagina qaratilgan bo‘ladi: 

boshqalarning  yumushlari  ko‘p,  ammo  biz e`tiborimizni  paxta  yig‘im-terimiga 

qarataylik,  degan  fikr  kelib  chiqadi.  Nutq  faqat  auditoriyadagi  kishilarning 

o‘zigagina  qaratilgan  bo‘lib  chiqadi.  O‘qituvchilik  va  murabbiylik  kasbini 

qadrlaylik! – Biz o‘qituvchilik va murabbiylik kasbini qadrlaylik! misolida ham biz 

ning  qo‘llanishi  bir  tarkibli  va  ikki  tarkibli  gaplar  o‘rtasidagi  stilistik  farqlari 

namoyon  bo‘lgan.  Birinchi  gap  haqiqiy  ma`noda  shaxsi  umumlashgan  gap  – 

murojaat  ommaga  qaratilgan.  Ikkinchisida  chegaralanganlik  mavjud.  Biz 

deyilganda  muallifning  o‘zi  o‘qituvchi  va  murabbiy ekanligini  ham,  boshqa 

sohadagi  kishining  o‘z  hamkasblariga  qarata  o‘qituvchi  va  murabbiylarni 

qadrlashga  da`vat  qilayotganini  ham  anglashimiz  mumkin.  Buni  suhbat  jarayoni, 

matn hal qiladi. Qanday hal etilishidan qat`iy nazar bu erda ham gap tarkibiga biz 

ning kiritilishi gapning ifoda mazmunini o‘zgartiradi. 

Ushbu  tip  gaplarning  hikmatlilik,  aforistik  xarakteri  asosiy  semantik  belgi 

sanalar ekan,  shundan  kelib  chiqib,  tadqiqotchilar  o‘zbek  tilidagi  maqollarni  ana 

shu  guruhga  kiritadilar:  Etti  o‘lchab,  bir  kes.  Avval  o‘yla,  keyin  so‘yla.  O‘ynab 

gapirsang ham, o‘ylab gapir. Dehqon bo‘lsang kuz hayda, kuz haydamasang, yuz 

hayda. Dindan chiqma, dindan chiqsang ham eldan chiqma kabi. 

Ammo bu o‘zbek xalqining  barcha  maqollarini shaxsi umumlashgan gaplar 

qatorida qarash kerak, degani emas. Masalan, Aytilmagan erga yo‘nilmagan tayoq. 

Avval taom, ba`daz kalom. Arslonning o‘ligi – sichqonning tirigi. Arg‘amchiga qil 

quvvat.  Bedaning  uyi  yo‘q,  qayga  borsa  bitbildiq.  Bir  boshga  bir  o‘lim  singari 

aforistik  xarakterdagi  jumlalarni  bir  tarkibli  shaxsi  umumlashgan  gaplar  qatoriga 

kiritib  bo‘lmaydi.  SHunday ekan,  halq  maqollari,  hikmatli  gaplari,  aforistik 

jumlalarining  bir  qismini  –  umumga  murojaat  tarzida  shakllanganlarini  kiritish 

maqsadga muvofiq deb o‘ylaymiz. 

---

67 

 

Maqollar  va  aforistik  xarakterdagi  gaplar  tabiatan  so‘zlashuv  va  badiiy-

publitsistik uslublarga xosligini ta`kidlash lozim. Buning aksicha, ilmiy va rasmiy 

uslublar ular kamdan-kam holatlarda kuzatiladi. 

Maqollar tarkibidagi fe`l hech qachon ko‘plik shaklida bo‘lmaydi.  

SHaxsi umumlashgan gap tarzida shakllangan maqollarning aksariyatida ega