O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

Xulosa

1.Sportda yurak sabablarida tasodifiy o’lim kardiologiyaning alohida sohasini egallaydi. Bu murakkab va chuqur Tibbiyot muammosi va uchta kategoriyaga bo’linadi. Commotio cordis sindromi-ko’krakka kuchli zarba yurakning o’limga olib boruvchi aritmiyasini yuzaga keltiradi, irsiy jihatdan shartlanadigan tasodifiy o’lim va yurakning ishlik kasalligidan tasodifiy o’lim ;

2.Yurak patologiyasi tasodifiy o’limning ko’p uchraydigan sababi hisoblanadi. Bunday sabablar: gipertrafik kardiomiopatiy, koronar qon-tomirlar anomaliyalari,aritmiya, yurak chayqalishi;

3.Sportchilar o’limlarining sabablari orasida yurak sabablari, jarohatlari, formakologik preparatlar (doping) asosiylari hisoblanadi;

4.Tasodifiy o’lim davomiy chidamlilikni talab qiluvchi, dam olishdan darhol jismoniy zo’riqishga o’tiluvchi va ko’krak qafasi ichida ko’tarilgan bosimni yuzaga keltiruvchi jismoniy faollikni talab qiluvchi sport turlari bilan shug’ullanadigan sportchilarda ko’p uchraydi;

5.Bosh-chanog’i jarohatlari to’qnashuvlari ko’p bo’ladigan sport turlarida keng tarqalgan. Ular diffuziyali yoki o’choqli bo’lishlari mumkin;

6.Mutlaqo bezarar preparat (doping) mavjud emas. Ular har qaysisi potensial xavfli va sportchi salomatligini yomonlashish va o’lim sababi bo’lishi mumkin.Va bu ushbu preparat XOK tomonidan taqiqlangan yoki yo’qligiga qaramaydi;

7.Yosh va sog’lom sportchining tasodifiy o’limi jamiyat va oila uchun haqiqiy fojiyaga aylanadi, ayniqsa bu doimo sog’liq va kuch ramzi bo’lib kelgan sportchilar bilan yuz bersa.

Amaliy tavsiyalar.

Hozirgi vaqtda sportda tasodifiy o’limni profilaktika qilish uchun bir-nechta protokollar (qarorlar) taklif qilingan (Amerikancha,Yevropacha va Italiyacha).

1.Amerikan Hyeart Association ekspertlar 2001 yildagi guruhining sportda tasodifiy o’limga ogohlantirishning “ 12 qadamli ” pratakoli ichiga anamnez protakoli va fizikal tekshiruvni oladi anaminez-ko’krakda og’riqlar yuklamalarda kutulmaganda

hushni yo’qotishlar hushni yo’qotishdan oldingi holatlar; yuklamalar fonida (muhitida) bosh aylanishlar; yurak shovqinlari;

Yuqori AB ( 140-90 mm s.u ).

Oilaviy anamnez: 50gacha bo’lgan qarindoshlarning tasodifiy o’limlari;

Kardiovaskulyar kasalliklar bilan og’ruvchi 50gacha bo’lgan yaqin qarindoshlar;

Qarindoshlar (ota-ona,opa-singillar, xavfli aritmiyalar yoki yurak arteriyalari zararlari xavfli bo’lgan kasalliklarni bo’lishi;

Fizikal tekshiruv:

Yurak shovqinlari;

Uyqu arteriyalarida puls;

AB o’lchash (o’tirgan holatda)

2. Yosh sportchilarda kardoilogik tekshiruvi Yevropa patologi undan tashqari elektrokardiogramma teshiruvini o’z ichiga oladi ( EKG da patologiya aniqlangan taqdirda qo’shimcha tekshiruv o’tkiziladi);

3.Italiya pratokoli undan tashqari EKG va exokordiografiya o’tkazishni o’z ichiga oladi. 1980 yilda bu pratokolni kiritilishi Italiyada sportchilarning tasodifiy o’limlarini keskin tushirdi;

4.Organizimni qizib ketishidan saqlanish tavsiya qilinadi, chunki yuqorida harorat yurak qisqarishlari chastotasini ko’paytiradi va aritmiyani chaqirishi mumkin, shuning uchun mashg’ulotlardan so’ng darhol qaynoq vanna va dush qabul qilishdan saqlanish zarur. Undan tashqari yuqori intensivlikdagi yuklamalarni atrof muhit yuqori temperaturalarda bajarishdan saqlanish kerak;

5. Hamma sportchilar chekishdan saqlanishlari kerak. Chekish koronar aritmiyalar kasalliklari xavfining omili hisoblanadi, undan tashqari chekish qonda erkin yog’ kislotalarini ko’paytirishini va katexololinlarning ishlab chiqarilishini ko’paytiradi, ular o’z navbatida aritmiyani yuzaga keltirishi mumkin, ayniqsa bevosita mashg’ulotdan so’ng;

6.Sportda tasodifiy o’limdan saqlanish uchun muntazam ravishda shifokor teshkiruvidan o’tish, zo’riqishdan, toliqishdan, zararli odatlaridan, organizmni qizib ketishidan saqlanish kerak;

7.O’ta intensiv mashqlaridan saqlanish. Hamma sportchilar faol sport faoliyati bilan bog’liq bo’lgan tasodifiy yurak o’limi xavfi haqida bilishlari kerak;

8.Inson o’ziga yoshi va umumiy jismoniy holatiga mos keladigan sport turini tanlashi kerak;

9.Tayyorlanmagan odamlar kerakli mashg’ulot davrini o’tamay turib yuqori intensivdagi sport musobaqalariga qatnashishni boshlamasliklari kerak. Puls minutiga 170dan ortiq bo’lmaslik kerak, ayniqsa 35 yoshdan yuqori odamlarda;

10.Sportchi jismoniy yuklamaga moslashishi uchun yaxshi qizib olishi va butun mashg’ulot davrida organizmini sovitmasligi kerak. Bunday strategiya mashg’ulotdan keyingi davrda aritmiya ehtimolini kamaytirishga yordam beradi;

11.Kasallikning birinchi belgilaridayoq ahamiyat berish .Ushbu ko’krakda og’riq yoki o’ta charchoq, tasodifiy yurak o’limida oldin keladi. Bunday belgilar paydo bo’lganda zudlik bilan jismoniy faollikni to’xtatish va shifokorlar yordamiga murojaat qilish kerak;

12.Sportchilar infeksiyali va shamollash kasalliklarida intensiv yuklamalardan saqlanishlari (qochishlari) zarur;

13.Tasodifiy o’lim holatidan genetik analiz evaziga saqlanish mumkin, yurakning ehtimoliy muammolarini oldindan aytib berishi mumkin bo’lgan tashxiz texnikasi;

14.Tez yordam kelguncha nima qilish kerak? Yurak og’riganda stenokard hurujini yo’qotuvchi nitrogliserin ichish kerak. Agar tilni tagiga tashlanishi kerak bo’lgan tabletka yordam bermasa uch-to’rt daqiqadan so’ng yana bitta tabletka qabul qilishi kerak. Yordam bermadimi? Yana bitta, ammo uchtadan ortiq mumkin emas, uchta shifakor sanksiyasisiz mumkin bo’lgan maksimal darajadir.

Dorilarning boshqa shakllari-yog’li qorishmali ( eritmali ) kapsulalar – o’tkir holatlarda yaramaydi : ular so’riladi va juda sekin tasir qiladi.Agar nitrogliserindan so’ng holat yomonlashsa, demak, dori joyiga tushmagan-yo’qotilishi kerak bo’lgan og’riq yurak xususiyatiga ega emas. Nitrogliserindan keyin kuchli bosh og’rig’i boshlanishi ham uchrab turadi.

Ko’p kasalliklar yuraknikiga o’xshagan og’riq chaqiradi masalan tayanch harakat apparati, umrtqa, bo’g’in, o’pka, oshqozon-ichak trakti kasalliklari. Ammo bilimdon shifokor birini ikkinchisidan ajrata oladi.

Kutilmaganda rivojlanuvchi miya qon aylanishini buzilishini sezganda darhol (tez yordam ) chaqiring.

Shifokorlar kelguncha kasalni baland yostiqqa yotqizing, toza havo oqimini ta’minlang, agar bosim ko’tarilgan bo’lsa-odatda qabul qiladigan preparat bering. Agar dori oldingizda bo’lmasa bemorning oyog’ini issiq suvga tog’oraga soling.

Adabiyotlar ro’xati

1. Rasmiy ma’nbalar;

1. I.A. Karimov ,, O’zbekiston kelajagi buyuk davlat’’,-T.,,O’zbekiston’’,1992-yil.

2. I.A. Karimov ,, O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li’’,-T., ,,O’zbekiston’’,1992-yil.

3. I.A. Karimov ,,Bizdan ozod va obod vatan qolsin’’, -T. ,,O’zbekiston’’,1994-yil.

4. I.A. Karimov ,, O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida’’-T. ,,O’zbekiston’’,1997-yil.

5. I.A. Karimov ,, O’zbekiston XXI asrga intilmoqda’’ -T. ,,O’zbekiston’’,2000-yil

6. O’zbekiston Respublikasi Prezdentining ,,Sog’lom avlod uchun “ ordenini ta’sis qilish to’g’risidagi Farmoni, 1993 8-mart

7. O’zbekiston Respublikasining ,,Ta’lim to’g’risidagi” gi Qonuni (yangi tahrirda) 1997.

8. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining ,,Sog’lom avlod uchun” davlat dasturi, 1997.

9.O’zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, 1997

10. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining ,, O’zbekistonda jismoniy tarbiya va sportni yanada rivojlantirish chora – tadbirlari to’g’risida”gi Qarori, 1999, 27-may.

11. O’zbekiston Respublikasining davlat ta’lim standartlari, 1999.

12. O’zbekiston Respublikasining sog’lom avlod davlat dasturi, 1999.

13.,, Alpomish’’ va ,,Barchinoy’’ maxsus testlar, 2000.

14. O’zbekiston Respublikasining ,,Jismoniy tarbiya va sport to’g’risidagi Qonuni (yangi tahrirda) 2000.

15. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining O’zbekistonda ,,Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasining faoliyatini tashkil etish to’g’risida”gi Qarori, 2002-yil 30-oktabr.

16. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining ,,Ommaviy sport targ’ibotini yanada kuchaytirish chora-tadbirlari to’g’risida’’gi Qarori, 2003-yil 4-noyabr.

2. Asosiy adabiyotlar

1. 
   Аронов Д.М. “Юрак ҳимоясига мухтож”, Тошкент, ЎзCCР, “Медицина”, 1985, 140 бет.
   
2. 
   Вайнбаум Я.С., Коваль В.И., Радионова Т.А. «Гигиена физического воспитания и спорта». – Москва, «Akademia», 2002, 240 с
   
3. 
   Гаврилова Е.А. «Внезапная смерть в спорте» /Е.А.Гаврилова/ Международная научно – практическая конференция государств участников СНГ по проблемам ФК и спорта: доклады пленарных заседаний. – Минск, 2010. С 91-96.
   
4. 
   Дембо А.Г «Актуальные проблемы современной спортивной медицины», М.: «Физкультура и спорт», 1980 ,294 с.
   
5. 
   Дембо А.Г., Земцовский Э.В Спортивная кардиология. Л.,1989.
   
6. 
   Дощицин В.Л. «Внезапная аритмическая смерть и угрожающие аритмии». Российский кардиологический журнал.1999 г. №1,с 46-51.
   
7. 
   Епифанов В.А. «Лечебная физическая культура и спортивная медицина». М.: «Медицина», 1999 г. 304 стр.
   
8. 
   Железняк Ю.Д. «Педагогическое физкультурно спортивное совершенствование». Москва, «Аkademia», 2002,375 стр.
   
9. 
   Жуков М.Н. «Подвижные игры». – Москва, «Akademia», 2002, 160 с.
   
10. 
    Кару Т. «Повреждения и заболевания при нерациональных занятиях спортом» /Т.Кару// Азбука физкультурника. Тарту, 1976. С 153-160
    
11. 
    Кеren G., Shoenfeld Y. Внезапная смерть и физическое перенапряжение / G.Keren, Y.Shoenfeld // Зарубежные научные исследования, Вып. 10 – М.,1983 – С 3-8,9-11.
    
12. 
    Корнилов Н.В, Грязнухин Э.Г, Осташко В.И, Редько К.Г. Травматология. Краткое руководство для практических врачей. СПБ.: «Гипократ», 1999г.-240 стр.
    
13. 
    Красницкая О.В. Криворученко Е. «Журнал физическое воспитание студентов» 2011, 09 февраля 2011, С 81-84. Обще спортивная тематика. Спортивная наука Украина.
    
14. 
    Ланг Г.Ф. Вопросы кордиологии. М.: 1936, №36.
    
15. 
    Мaron B.J.Hupertrophi Cardiomyopathy A systematic review . JAMA 2002,v.287 №10, p.1308-1320.
    
16. 
    Макарова Г.А. Спортивная медицина.-М.: «Медицина» 2003, 480 с.
    
17. 
    Меерсон Ф.З. Первичное стрессорное повреждение миокарда и аритмическая болезнь сердца. –М.: Медицина.195.
    
18. 
    Смирнов В.М., Дубровский В.И. «Физиология физического воспитания и спорта». – Москва, «Владос пресс», 2002, 605 стр.
    
19. 
    Смирнов Ю.И., Полевщиков М.М. «Спортивная метрология». – Москва, «Akademia», 2002, 232 с.
    
20. 
    Смоленский А.В, Любина Б.Г. «Внезапная смерть в спорте: мифы и реальность» // Теория и практика физ. Культуры, 2002, №10,С 39-42. [Fulltext HTML]
    
21. 
    Солодков А.С., Сологуб Е.Б «Физиология спорта», (учебное пособие). – Санкт – Петербург. 1999, Афк, 230 стр.
    
22. 
    Тхоревский В.И. «Физиология человека», (физиология спорта). – Москва, «Физкультура, образование и наука», 2001, С. 309 – 477.
    
23. 
    Чоговадзе А.В., Бутченко Л.А. «Спортивная медицина». – Москва, «Медицина», 1984, 383 стр.
    
24. 
    Нуриддинов Э.Н., Хайдаров Б.Т., Имомов М.А. «Болалар ва ўсмирларда ҳаракат сифатларини ривожлантирувчи ва ўзгартирувчи ирсий ва табиий омиллар», Самарқанд, СамГУ, 2011, 71 бет.
    
25. 
    Nuritdinov E.N. Odam fiziologiyasi-Toshkent,’’Aloqachi’’,2005,505b.
    
26. 
    Betsusakt T.,Sakurat M..Joshida I.et al. A case of familial ventricular tachycardia. Ipn.Cira J.,1995;v.5:p.171-175.
    
27. 
    Boraita A. Sudden Death and Sport. Is There a Feasible Way to Prevent in it Athletes? Rev Esp Cardiol. 2002, vol.55, №4, pp.333-336. [Fulltext PDF]
    
28. 
    Brugada P. Bruzada J. Right burdle branch. Block. Persistent ST segment elevation and sudden cardiac death. Am.J.Coll.Cardiol.1992 v 20, 1391-1396.
    
29. 
    Brukada R. Role of Molekular Biology in identifying individuals cat Risk for Sudden Cardac Death.Am.J.Cardiol.2000; v.85:Suppl. 28K-33K.
    
30. 
    Bruke A.P., Farb A., Virmani R.et al. Sports – related and non-sport related sudden cardiac death in young adults.Am.Heart J., 1991; v 121,p 568- 575.
    
31. 
    Cobb L.A. The mechanisms, predictors and prevention of sudden cardiac death. In Schlanf. R.C. Alexander R.W. eds. Hars’ts the Heart N.Y.McCraw-Hill,1994;947-954.
    
32. 
    Corrado D, Pelliccia A, Vanhees L, Dugmore D, Basso C. Cardiovascular preparticipation screening of young competitive athletes for prevention of sudden death: proposal for a common European protocol. Consensus Statement of the Study Group of Sport Cardiology of the Working Croup of Cardiac Rehabilitation and Exercise Physiology and the Working Croup of Myocardial and Pericardial Diseases of the European Society of Cardiology. Eur Heart J 2005; 26:516-524.
    
33. 
    Corrado P. Thiene 6,Nava A et al. Sudden death in young competitive athletes: clinicopathologic correlations in 22 cases. Am.J.Med.1990,v.89,588-596.
    
34. 
    Dickerman R.D., Mcconathy W.J., Schaller F., Zachariah N.Y. Cardiovascular complications and anabolic steroids. Eur Heart J. 1996, vol. 17 pp.1912. [Fulltext PDF]
    
35. 
    Dickerman R.D., Schaller F., Prather I., McConathy W J. Sudden cardiac death in a 20 – year – old bodybuilder using anabolic steroids. Cardiology. 1995. Vol. 86, №2,pp.172 – 173.
    
36. 
    Firoozi S., Sharma S., McKenna W.J. Risk of competitive sport in young athletes with heart disease Heart.2003, vol.,№89.pp.710-714.[Fulltext PDF].
    
37. 
    Gabbe B.J., Finch C.F., Cameron P.A., Williamson O.D.Incidence of serious injury and death during sport and recreation activities in Victoria, Australia.Br.J. Sports Med.2005,vol.39,pp.573-577.[Fulltext PDF].
    
38. 
    Hillis W.S., McIntyre P.D., Maclean.J., Goodwin.J.F., McKenna WJ. ABC of Sports Medicine: Sudden death in sport. BMj.1994,vol.309,pp.657-660. [Fulltext HTML].
    
39. 
    Jokl E.Exercise and cardiac death. Sport Cardiology. Aulo Gagg. Bologna, 1980,p. 379-381.
    
40. 
    Kapoor W.B.An’overvien of the population and management of suncope. B: Syncope mechanisms and management, 1995;p.1-13.
    
41. 
    Kennedy M.C.,Lawrence C.Anabolic steroid abuse and cardiac death. Med J Aust. 1993, vol.158, №5, pp.346-348.
    
42. 
    Kierzkowska 8., Stanczyk J., Kasprzak J.D.Myocardial infarction in a 17-year-old body builder using clenbuterol. CircJ.2005, vol 69,pp.1144-1146. [Fulltext PDF]
    
43. 
    Larson E. Wesslen L. Lindquist P..et al. Sudden inexpected cardiac deaths among young Swedish orienteers – morphologicar changes in heart and other organs.APMIS 1999,v.107, p325-336.
    
44. 
    Leitch J.W.. Klein G.J., Jee R.. et al. Syncope associated with supraventricular tachycardia. Circulation 1992, v. 85,p.1064-1071.
    
45. 
    Link M.S. Commotio cordis: sudden death due to chest wall impact in sports. Heart. 1999, vol.81, №2,pp109-110.
    
46. 
    Luke J.L., Farb A., Virmani R., Sample R.H. Sudden cardiac death during exercise in a weight lifter using anabolic androgenic steroids: pathological and toxicological findings. J Forensic Sci. 1990, vol.35, №6, pp.1441-1447.
    
47. 
    Maron B. M.D; Joseph J. Doerer, BS; Tammy S.Haas, RN ,David M. Tierney, MD: Frederick Q Mueller Sudden Deaths in Young Competitive Athletes Analysis of 1866 Deaths in the United States, 1980 – 2006 Circulation 2009; 119; 1085 – 1092.
    
48. 
    Maron B.J.,Bodison S., Weslev J.et al. Results of screening a large group of inter collegiate competitive athletes for cardiovascular disease. J .Am .Coll. Cardioval., 1987.,v.10,p.1214-1222.
    
49. 
    Maron B.J. The heart of trained athletes:cardiac remodeling and the risks of sports, including sudden death /B.J. Maron , A.Pelliccia // Circulation.-2006.-V.114.-№15.-P.1633-1644 Meduna V.Drugs in sport. RSNZ, Education Gamma: The Science behind the news .2000, http://www.rsnz.org/education/gamma/.[Fulltext PDF ]
    
50. 
    Maron B.J. Bodison S., Weslev J. et al. Results of screening a large group of inter collegiate competitive athletes for cardiovascular disease. J. Am. Coll., 1987., v.10,p.1214 -1222. Shirani J.. Poliac L.C. et al. Sudden death in young Competitives Athietes .JAMA 1996,v.276,No3,p.199-205.
    
51. 
    Maron B.J. Shirani J.. Poliac L.C. et al. Sudden death in young Competitives Athietes .JAMA 1996,v.276,No3,p.199-205.
    
52. 
    Maron B.J. Epstein SE. Roberts WC. Causes of sudden death in competitive, athletes. J.Am. Coll Cardiol., 1986,v.7,p.204-214.
    
53. 
    Mathias C.J..Peguchi K.Sehatz I .Observations on recurrent syncope and presvncope in 641 patients .Lancet 2001;v.357,p.348-353.
    
54. 
    Meduna V. Drugs in sport . RSNZ, Education Gamma: The Science behind the news.2002, http//www.rsnz.orQ/education /qamma/. [Fulltext PDF].
    
55. 
    Noakes TD..Opte L.H.Rose A.G.et al. Autopsy-proved coronary atherosclerosis in marathon runners. New Engl.J.Med .1979,v.85,p.301-304.
    
56. 
    Noakes T.D. Sudden death and exercise .In: Encyclopedia of Sports Medicine and Science, T.D.Fahey (Editor). Internet Society for sport Science 1998,http;//sportsci.org.[Fulltext HTML]
    
57. 
    Nbakes TD.,Opte L.H.Rose A.G.et al. Autopsy-proved coronary atherosclerosis in marathon runners.New Engl J.Med.1979,v.85,p.301-304.
    
58. 
    Northcote R.J.,Ballantyne D.Sudden cardiac death in spot.Br Med J.1983, vol.287,pp.1357-1359.[Fulltext PDF]
    
59. 
    Oh J.H.. Hanusa B.H.. Kapoor W.N. Do symptoms predict cardiac arrhythmias and mortality in patients with syncope? Arch.Intern.Med .1999,v.159,p.375-380.
    
60. 
    Opte L.H., Sudden death and sport Lancet 1975;v.1:p.263.
    
61. 
    Pedoe D.T.Sudden cardiac in sport-spectre, or preventable risk? Br j Sports Med.2000,vol.34,pp.137-140.[Fulltext PDF]
    
62. 
    Poole JE..Bardv G.H.Sudden cardiac death in zips DP.2 el.,Philadelphia,WB Saunders,1995,p.812-832.
    
63. 
    Savage P.P..Certaiv I.,MeGee PL.,et al .Epidemiological beatures of isolated syncope .The Fremingham study Stroke 1965; v .16,p.626-628.
    
64. 
    Somberg J.C.Sudden death in athletes Am.J.Ther.2000Nov 7(6),p.399-403.
    
65. 
    Suarez-Mier M.P., Aguilera B. Causes of sudden death during sports activities in Spain. Rev Esp Cardiol. 2002,vol.55,№4,pp.347-358.[Fulltext PDF].
    
66. 
    Suarez-Mier, M.P. Causas de muerte subita asociada al deporte en Espana / M.P.Suarez-Mier, B.Aguilera//Rev Esp Cardiol 2002.-V.55.-№ 4.-P.347-358.
    
67. 
    Tamburro P.. Wilber P.Sudden death in idiopatic dilated cardiomyopathy .Am. Heart J .1992; v.124,p.1035-1045.
    
68. 
    Thine G.. Pennelli N.. Rossi L Cardiac conduction system abnormalities as a possible cause of sudden death in young atheletes.Human.Pathol.,1983;v.121:568-575.
    
69. 
    Twenty-sixth annual report of National Center for Catastrophic Sports Injury Research, http://www.unc.edu/depts/nccsi.2008.
    
70. 
    Vuori.,Sunknakki L. et al. Risk of sudden cardiovascular death in exercise Am.Coll of sport 1992.v.abstr.,p.114.
    
71. 
    Wight J.N., Salem P. Sudden Cardiac Death and the Athletes Heart. Arch. Intern.Med.,1995;v.155,p.
    

3.Qo’shimcha adabiyotlar

1. J. Eshnazarov. Jismoniy madaniyat tarixi va boshqarish T., ,,Fan texnalogiya’’ nashiryoti, 2007. 165. 184.187.197. betlar.

2. Y. Masharipov. Sport psixlogiyasi. O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati nashiryoti. Toshkent-2010. 113. 140-141 betlar.

3. R.S.Salomov. Sport mashg’ulotlarining nazariy asoslari. O’quv qo’llanma Toshkent-2005, 225-229 betlar.

4. Y.Yunusova, A. Efimenko sport ternerovkasi asoslari, Toshkent-,,O’qutuvchi’’-1984. 24-bet.

5. O.V.Gancharova. Yosh sportchilarning jismoniy qobilyatlarini rivojlantirish, Toshkent-2005. 160-166 betlar.

6. AchilovA.M, Akromov J.A, Gancharova.O.V Bolalarning jismoniy sifatlarini tarbiyalash, Toshkent-2009. 140-146 betlar.

7. B.T. Xaydarov. Sportchilarni tog’ sharoitida o’tkaziladigan mashg’ulotlar yordamida ish qobilyatini oshirish yo’llari, Toshkent-2013. 6. 86-88 betlar.

8.Vladimir Gasanbekov. Sport falsafasining ba’zi masalalari. Toshkent-2009. 10-bet

9.A.I.Ikromov. D.I.Ahmedova. Barkomol avlodni shakillantirishda jismoniy tarbiya va sportning tibbiy asoslari. Uslubiy qo’llanma. Toshkent O’zbekiston-2011

4. Ilmiy to’plamlar.

1. O’ralov M.O’. Nurmetova. G.N, Aminjanov Sh.A. Jismoniy ishchanlikni oshirishda chiqal yozish mashqlari (razmenka) ning axamiyati uning asosiy taoilari hamda fizyalogik- biokimyoviy xususyatlari. Jismoniy madaniyat nazariyasining ilmiy – uslubiy asoalari, Samarqand-1999. 53-58 betlar.

2. B.Boyboboev, S. Mirzaev, X, Raximov. M, Xo’janazarov. T, Po’latov. Sitatik mashqlarni bajarishdagi tiklantirivchi vositalar, ,,Barkamol avlodni tarbiyalashda jismoniy tarbiyaning ro’li Respublika ilmiy- amaliy anjumani tizislar to’plami Buxoro-2002. 176-178 betlar.

3. F.E. Norboev. G.Sh. Raximova. O’zbekiston sharoitida sportchilarni tibbiy-bialogik tayyorlash vositalari ,,Barkamol avlodni tarbiyalashda jismoniy tarbiyaning ro’li Respublika ilmiy- amaliy anjumani tizislar to’plami Buxoro-2002. 180-182 betlar.

4. T.I. Iskandarov, I.Sh. Akramov, T.A.Jumanov, Ortiqcha mehnat tanaga zarar. ,,Barkamol avlodni tarbiyalashda jismoniy tarbiyaning ro’li Respublika ilmiy- amaliy anjumani tizislar to’plami Buxoro-2002. 190-192 betlar.

5. A.T.Sadikov, V.M.Shakirova. Jismoniy yuklamalarning o’quvchi yoshlar organizimiga ta’siri. ,,Barkamol avlodni tarbiyalashda jismoniy tarbiyaning ro’li Respublika ilmiy- amaliy anjumani tizislar to’plami Buxoro-2002. 195-196 betlar.

6.A.B. Boltaev, A.A.Boltaev, Sog’lom va xalol sport- dopingsiz sport ham demakdir. ,,Barkamol avlodni tarbiyalashda jismoniy tarbiyaning ro’li Respublika ilmiy- amaliy anjumani tizislar to’plami Buxoro-2002. 206-208 betlar.

7. AlimovQ.A, Sportda charchashni oldini olish va ishchanlikning tiklanishda farmalogik vositalardan foydalanish, ,,Bolalar va yoshlar o’rtasida jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishning dolzarb muamolari, Termiz-2003. 24-27betlar.

8. I.R Vardiashivili, V. Jovliev, Shikastlanishning oldini olish-sag’lom avlod shakilantirishning muhum omili. ,,Bolalar va yoshlar o’rtasida jismoniy tarbiya va sportni rivojlantirishning dolzarb muamolari, Termiz-2003. 64-66 betlar.

9. Douletyzov.N., BekmurodovJ. Dalaboeva.A.A, Jismoniy jarohotlanishning oldini olish va amaliy ko’maklashish, jarohatlanishdab saqlanish yo’llari, Toshkent-Jizzax-2009, 127-130 betlar.

10. Raximov M.Sh. Yunusov U.B. Allanazarov O.T Jismoniy mashqlarning fizyalogik tizimlari haqida ba’zi mulohazalar., Toshkent-Jizzax-2009, 137-140 betlar.