O’zbеkistоn rеspublikаsi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Merchandayzing (ingl. merchandising) – marketing jarayonining tovarni do’konda sotish uslubiyatini belgilab beradigan qismi. Merchandayzing – savdo binolarida, eng avvalo, chakana savdo yuritishda amalga oshiriladigan va xaridorni tovar oldiga olib kelish va maksimal xarid ehtimolini ta’minlaydigan qulay vaziyat yaratishga qaratilgan marketing tadbirlari kompleksi.
Merchandayzing chakana do’konda sotilayotgan tovarlar to’plamini, tovarlarni joylash usullarini belgilab berishi, ularni reklama materiallari va narx ko’rsatkichlar bilan ta’minlashi ko’zda tutilgan. Merchandayzing tushunchasi umuman savdoga (xizmatlar, ulgurji sotuvlar, internet-magazin orqali chakana sotuvlar) qo’llab bo’lmaydi. Merchandayzing – chakana savdo yirik korxonalari (supermarketlar, gipermarketlar) tomonidan foydalaniladigan, mintaqaviy bozorda tovarlar va savdo markalarini siljitishga qaratilgan faoliyat turi bo’lib, uning vujudga kelishi sababi malakali sotuvchilar yetishmasligi hisoblanadi.
Uni qo’llash uchun asosiy talablar quyidagilar hisoblanadi:
 korxona doim to’liq tovar assortimentiga ega bo’lishi lozim;
 maxsus jihozlash zarur: savdo zallarini tashkil qilish, jumladan, maxsus sovutish moslamalari, stellajlar, isitib turiladigan vitrinalar va h.k; uskunalarni zal bo’ylab joylashtirish, savdo zalidagi ovozli muhit, devorlar rangi, yoritilish;
 korxona ichida qoidaga ko’ra, sifatliroq va qimmatroq tovarlarga ega bo’lgan kichik savdo nuqtalari tashkil etilishi lozim;
 tovarlarni joylash shunday amalga oshirilishi kerakki, iste’molchini sotuvchilar yordamiga deyarli murojaat qilmagan holda savdo zali bo’ylab imkon qadar ko’proq yurishga majbur qilish lozim.
Tovarlarni joylash merchandayzing tizimining asosiy elementlaridan sanaladi.Ko’pincha merchandayzingni joriy qilish aynan tovarlarni joylashni nazorat qilish va tahlil qilishdan boshlanadi. Mahsulot merchandayzingi tovar brendini ishlab chiqish, tashqi reklama yoki reklama aksiyalari o’tkazish kabi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli hozirgi paytda turli chakana savdogarlarga xizmatlar taqdim etayotgan merchandayzing agentliklari paydo bo’lmoqda. Xorijda merchandayzing joriy qilish bo’yicha dastlabki tashabbus supermarketlar tarmog’idan iborat bo’lgan eng tashkillashtirilgan chakana savdogarlardan kelib chiqqan. Har bir tovar guruhi assortimenti orasida iste’molchilar orasida eng ommalashgan va ular bilan savdo qilish do’kon egasiga asosiy foyda miqdorini keltiradigan markalar va o’rovlarni ajratib ko’rsatish mumkin. Zarur tovarni izlab topish va tanlashni yengillashtirib, tanlov va xarid jarayonini qiziqarli mashg’ulotga aylantirgan va shu tariqa xaridorning savdo zalida bo’lish vaqtini kengaytirgan holda qo’shimcha samaraga ega bo’lish mumkin. Huddi shuningdek, sotuvni rag’batlantirish uchun merchandayzing tovar ishlab chiqaruvchilar va ta’minotchilar tomonidan ham foydalanila boshladi. Toifaviy merchandayzing – ishlab chiqaruvchilar, distribyutorlar va chakana savdo nuqtalari o’rtasida o’zaro ta’sir qilishning bu munosabalarni merchandayzing agentligi tomonidan tartibga solishga asoslangan insonparvar usuli. Toifaviy merchant-dayzing maqsadi savdo tarmog’ining ta’minotchilar bilim bitim tuzishi bo’lib, unda ularning mahsulotini joylash qoidalari aniq kelishib olinadi, do’konlar esa faqat savdo zallarida samarali assortimentni qo’llab-quvvatlash va tovarlarni joylash ustidan nazorat bilan shug’ullanadi. Mazkur yondashuv toifaviy merchandayzing deb ataladi, chunki bu savdo tarmog’ida umumiy, ochiq, samarali merchandayzing tizimi ishlab chiqish, joriy qilish va qo’llab-quvvatlash bo’yicha loyiha hisoblanadi. Vizual merchandayzing (visual merchandising) – iste’molchilarning visual qabul qilishi bilan izohlanadigan butun taqdimot faoliyati. Xorijiy mamlakatlarda tovarlarni sotishda qo’llanilayotgan quyidagi ilg’or usullardan mamlakatimiz savdo korxonalari va tashkilotlarida foydalanish mumkin:
 chakana savdo korxonalarining namoyish zalida tushirilgan narxlarda kataloglar bo’yicha nooziq-ovqat tovarlarini sotish;
 shahar markazida joylashgan va kichik savdo maydoniga qat’iy interer, uncha ko’p bo’lmagan xodimlarga ega bo’lgan chakana savdo korxonalarida narxi tushirilgan cheklangan assortimentdagi tovarlar bilan savdo qilish;
 «qulay do’konlar», cheklangan assortimentdagi tovarlar asosan yangi oziq-ovqat mahsulotlari bilan savdo qiluvchi hamda xaridorlarga butun kun mobaynida xizmat ko’rsatadigan savdo korxonalarida sotish.
Xorijiy mamlakatlar savdo korxonalarida tovarlarni sotishda qo’llanilayotgan ilg’or usullarning muvaffaqiyatini ta’minlovchi yo’llar xaridorga yanada ko’proq turli xil xizmatlarni ko’rsatish va tovarlarga bo’lgan narxni tushirish bo’lib hisoblanadi. Bulardan savdo korxonalarida foydalanish maqsadga muvofiqdir.

Domino

Taqsimot yo`li	bu bog`liq bo`lmagan do`konlar tarmog`i bo`lib, odatda bitta ta’minotchidan bitta va o`shandan xarid qilinadi. Uning afzalligi – xaridorlar ko`z o`ngida yirik savdo tarmog`i imijini yaratish (past narxlari bilan jalb etuvchi).
Taqsimot kanalining bosqichi	aniq bir tovar yoki xizmatning ishlab chiqaruvchidan iste’molchi sari harakatida ularga bo`lgan mulk egasi huquqini o`ziga oladigan yoki boshqaga berishga yordam ko`rsatadigan firmalar yoxud ayrim shaxslar majmuidan iboratdir.
Bevosita marketing kanali	bu tovar va unga egalik huquqini pirovard xaridorga yaqinlashtirish yo`lida u yoki bu ishni bajaradigan har qanday vositachidan iboratdir.
Chakana savdo	ishlab chiqaruvchi va iste‟molchidan iborat. Ishlab chiqaruvchi iste‟molchildarga o`z tovarlarini joyma-joy tashib yurib (kuchma savdo), junatish yo`li bilan yoki o`z firma do`konlari orqali sotadi.
Diler	to`g`ri tovar sotish va xizmat qilish bilan bog`liq bo`lgan tadbirkorlik faoliyatini o`z ichiga oladi.
Savdo kooperativlari	mustaqil kichik vositachi tadbirkor bo`lib, oldi-sotdi ishlarini bajaradi va moddiy javobgarlikka ega.

Test
1.Sotish siyosati bu-?

1. 
   Tadbirkorlik maqsadlarini belgilash va ularga erishishga yo’naltirilgan tadbir va strategiyalar majmui, yangi tovar yoki tovarlar guruhini bozorga olib kirish;
   
2. 
   Tovarlarning bozordagi raqobatbardoshligini ta’minlash va mos keluvchi marketing majmuasini ishlab chiqish uchun amalga oshiriluvchi harakatlar;
   
3. 
   Iste’mol tovarlarini yetkazib berishning ehtimol tutilgan varintlari tahlili va uning mahsulot taqsimotining hamma shahobchalarida eng yuksak xo’jalik samarasiga erishishini ta’minlaydigan maqbul variantni ishlab chiqish bilan shug’ullanadi.
   
4. 
   Tovar xo’jaligiga xos bo’lgan va savdo, ayirboshlash sohasida ko’zga
   tashlanuvchi toifa.
   

2. Berilgan variantlardan sotish siyosatining vazifalari berilgan javobni toping?

1. 
   Taqsimlash kanallarini boshqarish, tovarlarni fizik joylashtirishni boshqarish
   
2. 
   Iste’molchilarga tovarni yetkazib berish, omborxonaga joylash
   
3. 
   Lizing siyosati amalga oshirish, Iste’molchilarni jalb qilish
   
4. 
   Savdo kanallarini boshqarish, Tovar ishlab chiqarishni tashkil etish
   

3. Taqsimot yo’lining tarkibiy qismlari bajaradigan to’liq vazifalarni belgilang.

1. 
   Tovarni bir joydan boshqa joyga ko’chishi, undan foydalanish uchun mulk egasi huquqini berish, sotishni rag’batlantirish; Undovchi faoliyat, tovarlar buyurtmasi, xavf-xatarni bo’yniga olish;
   
2. 
   Muzokaralar olib borish, bozor ma’lumoti tahlili, shartnomalar imzolash;
   
3. 
   Tovarni bir joydan boshqa joyga ko’chishi,, sotishni rag’batlantirish shartnomalar imzolash;
   

4.Taqsimot kanalining funksiyalari berilgan javobni toping.

1. 
   Axborot, siljitish, aloqa, raqobat
   
2. 
   Muvofiqlashtirish, muloqot, savdo bitimi
   
3. 
   Axborot, raqobat, savdo bitimi
   
4. 
   Jismoniy taqsimlash, moliyalashtirish, tavakkalchilik
   

5. Taqsimot kanalining qaysi bosqichida ishlab chiqaruvchi, vositachi va iste’molchini qamrab oladi?

1. 
   Bevosita marketing
   
2. 
   Birinchi bosqichli kanal
   
3. 
   Ikkinchi bosqichli kanal
   
4. 
   Uchinchi bosqichli kanal
   

6. Tovar harakati bu-?

1. 
   Mahsulotning yuk sifatida ishlab chiqarish jarayonida iste’molchiga yetib kelishigacha - tashish, saqlash va qo’shimcha (qadoqlash, o’rash, tamg’alash kabi) ishlarini bajarish bilan bog’liq bo’lgan jarayon
   
2. 
   Tovar xo’jaligiga xos bo’lgan va savdo, ayirboshlash sohasida ko’zga tashlanuvchi jarayon
   
3. 
   Firmaning maqsadlari, uning marketing sohasidagi potensial imkoniyatlari o’rtasidagi strategik muvozanatni yaratish va qo’llab-quvvatlashni boshqarish jarayon
   
4. 
   Ishlab chiqarilayotgan va bozorda mavjud bo’lgan tovarni uning ayrim xususiyatlari yoki ko’rsatkichlarini o’zgartirish yo’li bilan modifikatsiyalash.
   

7. Qanday savdo turi tovarlarni saqlash, qo’shimcha ishlash, narxlarni o’rnatish va boshqa vazifalarini bajaradi?

1. 
   Ulgurji savdo
   
2. 
   Chakana savdo
   
3. 
   Vositachi-broker savdo
   
4. 
   Lizing
   

8. Chakana savdo firmalarining turlari qaysi mezonlar bilan farq qiladi?

1. 
   Do’konning jihozlari, mijozga xizmat ko’rsatish darajasi
   
2. 
   Tovar assortimenti
   
3. 
   Savdoda xizmat ko’rsatish
   
4. 
   Yuqoridagilarni barchasi.
   

9. Agentlar, brokerlar va dilerlar savdo turining qaysi sohasida faoliyat yuritishadi?

1. 
   Ulgurji savdo
   
2. 
   Chakana savdo
   
3. 
   Lizing
   
4. 
   Barcha javob to’g’ri
   

10. To’g’ridan-to’g’ri marketingning shakliga kirmaydigan qatorni belgilang.

1. 
   Pochtali marketing, katalog bo’yicha marketing;
   
2. 
   Telefon orqali marketing, televizion marketing;
   
3. 
   Elektron marketing, tovarni peshtaxta orqali sotish
   
4. 
   Telefon orqali marketing, katalog bo’yicha marketing;