Oʻzbеkiston rеspublikаsi oliy vа oʻrtа mаxsus tа’lim vаzirligi

9.2. Kon-geologik axborot tizimi (KGAT) to’g’risida ba’zi-bir mulohazalar. 
KGAT-yer osti boyliklaridan foydalalnishning geoaxborot tizimi fazoviy 
ma‘lumotlarni ishlab chiqish va saqlashni dasturiy vositalari bilan birgalikda 
marksheyderlik va kon-geologik ma‘lumotlarga tayanadigan integratsion asosga 
ega. Keng ma‘noda KGAT deganda biz konchilik ishlab chiqarishni xududiy 
tashkil qilish va atrof muhitni boshqarish hamda prognozlash, modellashtirish, 
tahlil, inventarizatsiya bilan bog‘liq bo‘lgan ilmiy va amaliy masalarni yechishda 
ulardan samarali foydalaniladigan konni qazib olish va qayta ishlash xududi 
to‘g‘risidagi fazoviy-koordinatsiyalashgan bilim va ma‘lumotlarni yig‘ish, qayta 
ishlash, integratsiyalash, tasvirlash va tarqatishni ta‘minlaydigan apparat-dasturiy 
inson-mashina majmuini tushunish kerak bo‘ladi. Bundan tashqari ―GAT‖ atamasi 
sifatida qandaydir GATning funksional imkoniyatini asosan tabiatdan tadbiq 
etishga qaratilgan dasturiy mahsulot sifatida qabul qilishadi. Xarita vositasida 
voqea va ob‘yektlarning fazoviy joylashuvini, ularning miqdor va sifat 
ko‘rsatgichlarini tahlil qilish zarurati ko‘pgina mutaxassislarda paydo bo‘ladi. 
Avvalombor bular katta ma‘lumotlar massiviga ega bo‘lgan, yechim qabul 

---

177 
qiladigan boshqaruv xodimlari. Shuningdek xaritalarga konchilik ishlab chiqarishi 
mutaxassislari ham muhtoj (mahsulatlarni sotish bozorlari, xududni konchilik 
tufayli ifloslanishini baholovchi xodimlar). Xaritadan foydalanuvchilarning doirasi 
nihoyatda keng. Geografik axborot tizimlariga bo‘lgan so‘rovlarni so‘nggi yillarda 
keskin o‘sib borishi shundan dalolat beradi. 
GAT bugungi kunda xududlarning rivojlanish xususiyatlarini tadqiq qilish 
va komleks yechimlar qabul qilishdagi hilma-hil ma‘lumotlarni tahlil qilish 
vositasi sifatida qo‘llanilmoqda. GATning yana bir xususiyatlaridan biri bu mavjud 
ma‘lumotlarning koordinatalarga ega ekanligi. Demak bunday ma‘lumotlarni 
vizuallashtirish imkoniyati mavjudligi uning ayomiy grafiklarda taqdim etish va 
yechimlar qabul qilish imkonini yaratadi. GAT holatining o‘zgarishini kuzatish, 
tezkor o‘zgartirishlar kiritish va fazoviy ma‘lumotlar bilan ko‘pgina boshqa 
masalalarni yechishda qo‘l keladi. Bu o‘z navbatida bozorni muvofaqqiyatli 
rivojlanishini ta‘minlab, sezilarli iqtisodiy samara olish uchun ishonchli zamindir. 
Zamonaviy GAT integrallashgan axborot tizimining yangi turi sifatida 
namoyon bo‘lib, bir tomondan avvallari mavjud bo‘lgan avtomatlashgan axborot 
tizimlarining ma‘lumotlarni qayta ishlash usullarini o‘zida mujassam etsa, ikkinchi 
tomondan ma‘lumotlarni tashkil qilsih va qayta ishlashda o‘zining maxsus 
xususiyatlarga ega. 
GAT ko‘pmaqsadli, ko‘pmasalali boshqaruv tizimi sifatida xizmat qiladi va 
avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi (ABT) uchun asos vazifasini o‘taydi. Bu 
GATning yuqori maqomini ta‘minlaydi va uning zamonaviy ishlab chiqarishning 
turli sohalari uchun tashkiliy vosita ekanligini tasdiqlaydi. 
Hozirgi 
vaqtda 
geografik 
ilovalarda 
foydali 
qazilma 
konlaridan 
foydalanishdagi geaxborot tizimlarida rivojlanishning ikkita yo‘nalishi shakllandi. 
Geologiya va konchilik ishida bular-axborotli va analitik-prognozli ilovalar. 
Qoidasi bo‘yicha davlat budjeti hisobidan olingan birlamchi geologik ma‘lumotlar 
Davlat geologiya fondiga topshiriladi. Geologik xaritalash ishlari bo‘yicha 

---

178 
tuziladigan shartnomalarda GATdan foydalanish bilan bir qatorda olinadigan 
materiallarni raqamli ko‘rinishda taqdim etish ko‘zda tutilgan. 
Bu borada Davlatimiz miqyosida bajariladigan va bajarilishi ba‘zi bir global 
masshtabdagi ishlarni ko‘rstib o‘tamiz: 

O‘zbekistonning sun‘iy yo‘ldoshlardan olingan tasvirlar bo‘yicha 
raqamli geologik xaritasini yaratish; 

O‘zbekiston va qo‘shni MDH davlatlarning geologic mazmundagi 
Atlaslarini yaratish; 

O‘zbekistonning geologik tuzilishi va o‘rganilganligi xaritaisni 
yaratish. 
Dunyoda kon-geologik masalalarni yechishni avtomatlashtiradigan va yer 
qa‘rini o‘rganishda qo‘llaniladigan atigi bir necha ixtisoslashgan dasturlar mavjud. 
Bu integrallashgan kon-geologik informatsion tizimlar deb ataladi. Odatda ushbu 
dasturlar xorijiy kompaniyalar tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, maskur 
kompaniyalar yoki ularning distribyuterlari tomonidan dunyo bozoriga chiqariladi. 
Dasturlar konchilik korxonasining xususiyatini alohida inobatga olmaganligi 
tufayli, konni qazib olish sharoitiga moslab har bir dasturni adaptatsiya qilish 
kerak bo‘ladi. Bundan tashqari mazkur dasturlar o‘zlashtirish uchun juda 
murakkab, narxi baland, ularning bizning fazomiz uchun xududiy versiyalari 
istemolchiga kechikib yetib keladi. Bu o‘z navbatida o‘zimizning xususiylashgan 
dasturlarimizni ishlab chiqishini taqazo etadi. Ular albatta funksional xususiyatlari 
bo‘yicha xorijiy dasturlardan qolishmasligi kerak. 
Boshqacha yo‘nalish ham mavjud, qachonki, ixtisoslashgan masalalarni 
yechish uchun ma‘lum dasturlar negizida mavjud dasturlash tilidan foydalangan 
holda makroslar va senariylar ishlab chiqiladi. Lekin ular yer qa‘rini o‘rganishda 
va foydali qazilmani qazib olishda kam qo‘llaniladigan GAT-paketlar: