Oʻzbеkiston rеspublikаsi oliy vа oʻrtа mаxsus tа’lim vаzirligi

Nazorat savollari 
1.
GATning dasturiy vositalari nimalardan iborat? 
2.
GAT-paketlar deb nimaga aytiladi? 
3.
GATni tuzish va qo‘llashning tayanch tashkil etuvchilarini aytib bering. 
4.
Dasturiy paketlarni qo‘llashdagi asosiy ko‘rsatkichlarni keltiring. 
5.
SQL – dasturiy til qachon qo‘llaniladi? 
6.
Muammolarga yo‘naltirillangan GAT nima? 
7.
Qanday disk-paketlar desktop deb nom olgan? 
8.
GAT-viyuerlarga ta‘rif bering. 
9.
Keng tarqalgan va qo‘llaniladigan GAT-paketlarning nomlarini keltiring. 
10.
GAT-paketlari qaysi sohalarda qo‘llaniladi. 
11.
GAT-paketlar qanday imkoniyatlarga ega? 
12.
Atlas GAT tizimining Windows operasion tizimiga nima dahli bor? 
 

---

173 
IX BOB. MARKSHEYDERIYADA GAT TEXNOLOGIYALARNI QO’LLASH.
2
 
9.1. GATda yer osti boyliklarini o’zlashtirish masalalarini yechish 
Konlarni qazib olishdagi geologo-marksheyderlik ishlarni dasturiy 
ta‘minlashni avtomatlashtirish hisobiga konchilik korxonalari ishlab chiqarishining 
iqtisodiy samaradorligi va raqobatbardoshligini oshirish marksheyderitada GAT 
texnologiyalarni qo‘llashning asosiy maqsadi hisoblanadi. Chunki, konchilik 
korxonasining ta‘sir doirasidagi xududlarda texnogen o‘zlashtirishlarni prognoz 
qilishning aniqligini oshirish, sanoat miqiyosida o‘zlashtiriladigan foydali qazilma 
zaxiralarini ishonchli baholash imkoniyatlari kon-geologik va ekologo-geografik 
modellarini ularni o‘zlashtirishning kon-texnologik moddalari bilan birlashtirish, 
foydali qazilma konlarini iqtisodiy boshqarishning tezkorligini sezilarli darajada 
oshiradi. Oxir-oqibat, yer qa‘ridagi mineral xomashyoning muayyam potensial 
bozor narxi, ishlab chiqarishning chiqimdorligi ehtimolini inobatga oladigan 
bo‘lsak, yetarlicha qat‘iy ekologo-iqtisodiy cheklovlar va ijtimoiy-texnologik 
talablarning doimiy o‘sib borish sharoitida konchilik kompaniyasini strategik 
rivojlanishini rejalashtirishning bugungi kundagi zaruriy unsuri hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda yer osti boyliklarini o‘zlashtirish va foydali qazilmani qazib 
olishda kompyuter texnologiyalar va dasturiy vositalar keng joriy etilmoqda. 
Ular xarita tuzish kabi qiyin ishlarni avtomatlashtirish, geologik 
strukturalarni vizuallashtirish, konchilik ishlarini rejalashtirish va sanoat 
miqyosidagi kon zaxirasini hisoblash kabi ishlarni amalga oshirishda qo‘l 
kelmoqda.
So‘z albatta birinchi navbatta ixtisoslashgan geoaxborot tizimlar to‘grisida 
bormoqda, chunki aynan GAT konchilik sanoatining amaliy masalalarini tezkor va 
samarali echish imkonini yaratmoqda. Oxirgi yillarda geologlar, marksheyderlar va 
konchi muxandislar tomonidan geologik-marksheyderlik geoinformatsion tizimlari 
jadal qo‘llanilmoqda. Bu tizimlar an‘anaviy GAT bilan hamohang bo‘lib, 
2
BOB Raximov Sh.Sh. bilan hamkorlikda yozildi. 

---

174 
funksional jihatdan kengaygan va qator xususiyiyatlar bo‘yicha farqlanadi, ulardan 
asosiylari quyidagilar: 

yer qa‘ridagi konlarning ko‘rsatkichlari va atributlarning joylashuvi tabiatan 
uch o‘lchamli bo‘lganligi sababli asosiy yo‘nalish hajmiy masalalarni 
echishga qaratilishi;

foydali qazilma konlarini ifodalash uchun matematik modellashtirishning 
keng imkoniyatlaridan foydalanish; 

1:500 dan 1:5000 gacha masshtablarda ko‘p qatlamli xarita, plan va 
qirqimlarni yaratishni avtomatlashtirish; 

maxsus texnologik masalalarni yechadigan tagtizim yoki modellarni 
mavjudligi;(foydali qazilma hajmi va zaxirasini hisoblashdan taqvimiy 
rejalashtirish va qazib olishni optimallashtirishgacha); 

ish natijalarini ayoniy grafiklarda tadqiq etish uchun dinamik, vaqt sari 
ozgaradigan modellarni vizuallashtirish. 
Amaliyotda yer osti boyliklaridan foydalanish bilan bog‘liq barcha yetakchi 
GATlar original formatda saqlanadigan ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi 
bo‘lgan xususiy ko‘rinishli yadroga ega. Lekin, so‘ngi vaqtlarda ODBC mexanizmi 
orqali boshqa mavjud ma‘lumotlar bazalari bilan munosabatlarni o‘rnatish va 
Oracle, MS Access ga o‘tish harakatlari keskin sezilmoqda. Fazoviy va atributiv 
ma‘lumotlarni o‘zaro aloqadorlik variantlari har xil turdagi mega ma‘lumotlar 
uchun georelyatsion va integrallashgan shaklda namoyon bo‘lmoqda. Fazoyiy 
ma‘lumotlarning oddiy turlari: nuqta, geologik namunalash trayektoriyasi; 
poligonlar va ko‘pchiziqlar, triangulyatsiya tarmoqlari, regulyar panjaralar va 
bloklar, noregulyar to‘rli modellar va chekli unsurlar to‘ri, uzluksiz hajmli ruda 
tanalari. Mos ravishda sirt relefining tarqalgan nuqtalari , gorizontal tekislikda bir 
xil jisimlarni ajratuvchi chegara kontaktlar yoki geoko‘rsatkichiar (burg‘i quduq 
stvoli bo‘ylab ruda qiymatlari yig‘indisi ko‘rsatilgan qatlarining hisoblangan 
qalinligi) 2D nuqtalari sifatida qaraladi; shunda, tog‘ jinslari massividan olingan 
geologik natija nuqta sifatida 3D nuqta hisoblanadi. Bu o‘z navbatida ikki va uch 

---

175 
o‘lchamli interpolyatsiyalash usullarini tanlab qo‘llash imkoniyatini yaratadi; ya‘ni 
teskari masalalar usuli, nuqtali yoki indikatorli kriking, uchburchaklar to‘ri bo‘ylab 
interpolyasiyalash va boshqalar. Natijada topografik tartibli 2D modelli rastrali 
interpolyatsion panjara yoki matritsali (vekselli) geologik kartalarning 3D modeli 
shakillanadi.
Hajmli modellarni odatda blokli uzluksiz modellar deyishadi, chekli 
uchburchaklar fazoviy to‘rlarini (oktayerderlar, tetrayederlar yoki undanda 
murakkabroq poliyederlar) esa noregulyar bo‘ladi. Masalan, aytish mumkinki
ba‘zi bir cho‘kindi va sochma konlarning zaxirasini hisoblash maqsadida yetarli 
bo‘ladi ularni Deloney triangulayasiya tarmog‘I orqali yoki Voronoyning ikki 
yoqlamali diagrammasi bilan ifodalangandan keyin foydali komponentlarning 
zaxirasini kerakli aniqlikda baholasa bo‘ladi. Umumiy holda, biroq, ruda 
tanasining atrof tog‘ jinslari bilan bo‘lgan chegarasining yemirilganligi kon 
massivining struktura-teksturaviy xususiyatlari, tektonik buzulishlarni inobotga 
oluvchi uch o‘lchamli karkas-blokli modelini to‘liq qurishni amalga oshirish zarur.
Skanerlangan, raqamlangan geologik plan va qirqimlar qurishning 
avtomatlashtirgan va ekspert usullari taqqoslash uchun xizmat qiladi. Odatiy 
muammo shundaki, plan va qirqimlarda ruda tanasini chegaralash geologlar 
tomonidan qo‘lda bajarilgan bo‘lib, zaxira bo‘yicha Davlat komissiyasi tomonidan 
tasdiqlangan arxiv kartografik materiallar har doim xam mos kelmaydi. 
Qo‘shimcha razvedka va qazib olish jarayonida maskur matetiallar eskiradi va ular 
doimo aktuallizatsiyalanishi zarur. Yer osti boyliklaridan foydalanishda GATni 
qo‘llashning muhim Davlat miqiyosidagi bu foydali qazilma konlari zaxirasining 
miqdor va sifatini Davlat zaxira komissiyasida tasdiqlash uchun avvaldan 
baholashdan iborat. 
Foydali qazilma sanoat miqiyosidagi geologik zaxirasini baholash iloji 
boricha uning miqdor va sifat ko‘rsatkichlarini aniqroq topib, qazish, tayyorlash va 
boyitish yo‘li bilan yer qa‘ridan chiqarib olish iqtisodiy samarali ekanligini 

---

176 
tasdiqlashga xizmat qiladi. O‘zlashtiriladigan konlar zaxirasini har tomonlama 
baholash nafaqat kon uyumining hajmi va undagi foydali komponetaning 
miqdorini aniqlashni o‘z ichiga oladi, balki qazib olish, boyitish va tayor 
mahsulotni sotishning texnik va qonuniy jihatlarini hisobga oladi.
Shunday qilib, foydali qazilma konlarining sanoat miqiyosidagi geologik 
zaxirasini baholashda foydalanadigan ilmiy darslar ro‘yxati geodeziya, geologiya, 
marksheyderiya, konchilik ishi, boyitish, konchilik ishlab chiqarishi iqtisodi, erdan 
foydalanishning huquqiy masalalari yer q‘arini muhofazalash va ekologiya 
kabilarni o‘z ichiga oladi. Shuning bilan birga GATning zamonaviy 
texnologiyalari yer osti boyliklaridan foydalanishda konlarning sanoat 
miqiyosidagi zaxirasini va uni qazib olishdagi oqibatlarni baholash bilan bog‘liq 
kompleks masalalar echimini ta‘minlash uchun zazur bo‘lgan barcha dasturiy 
vositalarni o‘zida jamlaydi.