Oʻzbеkiston rеspublikаsi oliy vа oʻrtа mаxsus tа’lim vаzirligi

VII BOB. JOYNING RAQAMLI MODELLARI 
7.1. Raqamli modellarni tuzilishi va mazmun mohiyati 
Joyning modeli bu joy xossalarining informatsion tizimi hisoblanadi. Model 
alohida ob‘yektga yoki ob‘yektlar to‘plamiga tegishli bo‘lishi mumkin. Modellar 
taqdimot shakliga binoan abstrakt va raqamli bo‘lib, ular joy ob‘yektlarining butun 
topografik xossalari yoki ularninng bir qismini ifodalashi mumkin. Demak, 
joyning raqamli modeli (JRM) joydagi barcha unsurlar (relyef, vaziyat, harakat va 
topografik ob‘yektlar) to‘g‘risidagi informasiyalar to‘plami ekan. Shuning uchun 
ham, joyning raqamli modellarini keng qo‘llanishi, avtomatizasiyalashgan 
kartografiyaning bazasida topografik informasiyani to‘plash tizimi sifatida qabul 
qilinishi JRMning mazmun mohiyatini belgilab beradi. 
Raqamli modellashga berilgan ta‘riflarning tahlili JRMning asosiy xossa va 
xususiyatlarini umumlashtirish imkonini beradi [23,-b.36]. 
1.
JRM mazmun-mohiyati joyning topografik xossasini ifodalanishiga 
yo‘naltirilgan. Shuning uchun ham joyning raqamli modelini uning 
topografik modeli ham deyishadi. 
2.
JRM bir-biri bilan o‘zaro munosabatda bo‘lgan nuqta va unsurlar 
to‘plamini o‘zida mujassam etgan struktura (tuzilmadan) iborat. 
3.
JRMda informasiya diskret (uzlukli) shaklda taqdim etilgan. Bu 
modellashtirish maqsadida EHMdan foydalanish uchun juda qulay. 
Bulardan boshqa JRM topografik masalalarni echishni ta‘minlaydigan qator 
xossalarga ega: Modelning mavjud ob‘yektga o‘xshashligi, nuqtalarning 
uzluksizligi, modelning realligi. 
Joyning raqamli modeli birlamchi model hisoblanib, raqamli xarita yoki joy 
nomi va xaritasining to‘liq tasvirini yaratish asosini tashkil etadi. Chunki, xarita 
belgilangan algoritmga binoan ma‘lum bir matematik qonuniyatlarga mos ravishda 
topografik informasiyani to‘plash va qayta ishlash natijasida bir necha bosqichda 
tuziladi. 

---

137 
JRMning mazmuni va tuzilishidan kelib chiqadigan bo‘lsak, joyning 
modellashtirish algoritmi boshlang‘ich berilgan ma‘lumotlardan tortib JRMgacha 
bo‘lgan jarayonda topogrfik informasiyani to‘plash va bosqichma-bosqich 
umumlashtirishdan iborat bo‘ladi. 
Informasiyani umumlashtirgan darajasiga qarab uni mazmunining tahlili 
modellashtiriladigan informatsion massivni quyidagi to‘rt bosqichli tizim tarzida 
ifodalash imkonini beradi: 
1-bosqich – topografik tasvirga olish jarayonida hosil bo‘ladigan joyning 
ba‘zi bir unsurlarining xossalarini ifodalovchi informasiya; 
2-bosqich – joyning oddiy unsurlarini tasvirlovchi va ularning tartibga 
keltirilgan xossalarini ifodalovchi informasiya (kuzatish ob‘yektlari); 
3-bosqich – joyning murakkab unsurlarini tasvirlovchi va har bir tasvirga 
olinayotgan unsur atrofida tizimlashtirilgan ushbu unsurlarning xossalarini 
ifodalovchi informasiya (tasvirga olish ob‘yektlari); 
4-bosqich – joyni tasvirlovchi va belgilangan xaritalash uchastkasi 
chegarasida tizimlashtirilgan joyning barcha xossalarini umumlashtiruvchi 
informasiya. 
Raqamli modellashtirishning informatsion algoritmi umumlashtirilgan holda 
31-rasmda keltirilgan. 
Keltirilgan algoritmdan kelib chiqib, ta‘kidlash lozimki, joyning raqamli 
modelini qurish uchta komponentaga asoslanadi: 
-
informatsion jarayonlar to‘plami; 
-
modellashtirish qoidalarini tanlash; 
-
modellashtirish sharoitini tanlash. 
Joy modeli va modellashtirish jarayoniga qo‘yiladigan asosiy talab bu model 
bilan modellashtiriladigan ob‘yekt (joy uchastkasi) orasidagi maksimal 

---

138 
o‘xshashlikni ta‘minlash. Buning uchun o‘xshashlik darajasiga qo‘yilgan talablar 
va o‘xshashlikka erishish parametrlarini aniqlash zarur.