Oʻzbеkiston rеspublikаsi oliy vа oʻrtа mаxsus tа’lim vаzirligi

4.6.
 
GAT ma’lumotlar bazasini loyihalash, tuzish va boshqarish 
Avtomatlashtirilgan geoaxborot tizimlarda ma‘lumot deb EHM da 
kiritish, qayta ishlash, tahlil qilish va saqlash uchun qulay shaklda taqdim etilgan 
informatsiya tushuniladi. 
Ma’lumotlar bazasi 
(MB) bu aniq bir qoidaga binoan tashkil etilgan 
ma‘lumotlar majmui. Ma‘lumotlar bazasiga kiritilgan o‘lchov va tanlanmalarning 
tadqiqot predmeti va uning asosiy tavsiflariga mosligi imkon qadar aniq va to‘liq 
bo‘lishi kerak. MB da saqlanadigan sifat va miqdor ko‘rsatkichlari vaqt kesimida 
ko‘rinishi zarur. Shuningdek, GATning axborot ta‘minotiga to‘liq, batafsil, 
pozitsion aniq, boshqa kerakli ma‘lumotlar bilan mos keladigan, yangilanishi va 
foydalanishi oson bo‘lishligi kabi talablar qo‘yiladi. 
Ma‘lumotlar bazasini loyixalash uch bosqichdan iborat: Konseptual 
mantiqiy, tashkiliy. 
 
Konseptual
bosqichda mavjud texnikaviy va dasturiy vositalar bilan bog‘liq 
bo‘lmagan holda real voqelikni yoki uning to‘g‘risidagi abstrakt tasavvurni 
tasvirlovchi modelni yaratish masalasi hal qilinadi. Bu masala quyidagilarni o‘z 
ichiga oladi: 
1.
mavjud ob‘yekt yoki voqelikni aniqlash va ifodalsh; 
2.
 
geografik ob‘yektlarni MB ga kiritish usullarini qabul qilish;
 
3.
 
fazoviy ob‘yektlarni tasvirlash uchun tayanch unsurlarni (nuqta, chiziq, 
rastra uyalari, areallar) tanlash;
 
4.
 
MB ga real voqelikdan o‘zaro munosabatlar o‘lchami taqdim etish 
masalasini yechish (Masalan, ob‘yektlarning o‘zaro munosabatlarini 
kodlash, tasvir uchun qaysi unsurdan foydalanish va boshqalar);
 
5.
 
ma'lumotlarning manbalari va ularning sifatiga qo‘yilgan zaruriy talablarni 
aniqlash.
 
Konseptual bosqichda shuningdek GATdan foydalanuvchilarning talablari ham 
baholanadi. 
Demak, ma‘lumotlar bazasini loyihalash va tuzishning birinchi bosqichida 
unga kiritiladigan ob‘yektlarning turlarini tanlash va aniqlash ishlari bajarilsa, 

---

91 
ikkinchi bosqichda har bir ob‘yektni fazoviy taqdim etishning 
adekvat
(o‘xshash) 
usullarini qidirish ishlari amalga oshiriladi. 
Mantiqiy bosqich texnik ta‘minotdan xoli holda, mavjud dasturiy vositalar 
bilan aniqlanib, ma‘lumotlar bazasining mazmun-mohiyati MB unsurlarining 
mantiqiy tarkibini belgilash va uning boshqarish talablariga mos ravishda ishlab 
chiqishni o‘z ichiga oladi. 
Tashkiliy bosqich apparatlar va dasturiy vositalar bilan bog‘liq bo‘lib, unda 
MBda saqlanadigan informatsiyaning va kompyuter xotiralarning xajmi, MB ning 
tuzilishi, fayllarning o‘rni, kompyuter xotirasiga ma‘lumotlarni kiritish kabi 
masalalari ko‘riladi. 
MB ning konseptual bosqichida geografik ob‘yektlarning taqdimot usullarini 
aniqlash GAT ni orientatsiyalash muammosi bilan bog‘liq bo‘lib, ob‘yektning va 
fazoviy ma‘lumotlarning modellarini tanlashni o‘z ichiga oladi. 
Barcha geoaxborot tizimlar fazoviy ma‘lumotlarning formal modellari 
asosida quriladi. Ularga bo‘lgan asosiy talab ob‘yekt yoki voqelikni nuqta, chiziq, 
poligon, piksel yoki qatma-qatli shaklda taqdim etilishi, GAT da yechiladigan 
masalaga mosligi o‘xshash bo‘lib, geografik mohiyatni belgilovchi fazoviy 
ko‘rsatgichlar bilan o‘zaro bir xilligi saqlangan bo‘lishi kerak. 
Model informatsiyaning akslantirish, tahrirdan chiqarish, surovlar va tahlil 
qilinishini qo‘llab-quvvatlash imkonini yaratishi zarur. 
Fazoviy ma‘lumotlarning vektorli modellari ob‘yektning geometriyasini 
ifodalaydi va fazoviy o‘zgaruvchanligini ko‘rsatadi. Ma‘lumotlarning vektorli-
topografik modellari ob‘yekt geometriyasiga xos bo‘lgan fazoviy munosabatlarni 
aniqlash va ulardan foydalanib, ma‘lumotlar uchun murakkab fazoviy tahlilni 
amalga oshirishga xizmat qiladi. 
Rastrali modellar voqelikning ko‘rsatgichlari, belgilari va semantikasi 
tavsiflarini teng miqyosda tanlashni ta‘minlaydi va informatsiyaning fazoviy 
o‘zgaruvchanligining diskretligini ko‘rsatib beradi. Rastra uyasida ob‘yektlarning 
o‘zaro joylashishini belgilaydi. Pikselning o‘lchami qanchalik kichgina bo‘lsa, 
voqelik shunchalik batafsil ifodalangan va faylning o‘lchami kattalashgan bo‘ladi. 

---

92 
Rastra bir xil o‘lchamdagi ―oyna uyasining‖ (yacheykaning) belgilangan 
muntazam ketma-ketligida geografik fazoni tashkil etadi va ularga doimiy 
yondashishni ta‘minlaydi. Lekin, ob‘yektning xossalari rastarali ko‘rinishda 
ifodalangan bo‘lsa, u holda uyaning ketma-ketligi yaxlit ob‘yektni ko‘rish 
imkonini berolmaydi.
Vektorli ko‘rinishda o‘zaro joylashishi aniq bo‘lgan bir xil real obyertlar 
tegishli geografik fazoni tashkil etadi. Vektor ixtiyoriy ketma-ketlikda fazoni 
tashkil etish va ma‘lumotlarga erkin yondashishni ta‘minlaydi. 
Ma‘lumotlar qatma-qatli tarzda keltirilganda borliq cheksiz nuqtalarga 
shunday belgilar soni bilan aniqlanadi. Bu belgilar yoki ularning o‘zgarishlarini 
vektorli yoki rastrali modellar asosida MB qatma-qatlarida ifodalanganda sun‘iy 
ob‘yektlar hosil bo‘lishi mumkin. 
MB da to‘plangan ma‘lumotlar pozitsion va semantic tashkil etuvchilardan 
iborat bo‘ladi. GATda ma‘lumotlarni taqdimot usullari, tanlash ularni qayta ishlash 
va saqlash bilan bog‘liq. 
Ma‘lumotlarning MB dagi tashkil etuvchilari mos ravishda geometrik va 
atributiv (aniqlashtiruvchi) deb nomlangan. 
Pozitsion informatsiya geografik ob‘yektning o‘rnini koordinatalarda (x,y,z,) 
ifodalaydi. Nopozitsion yoki atributiv informatsiyaga fazoviy ob‘yektlarning sifat 
ko‘rsatkichlari (semantikasi) va statistikasi kiradi. Bunday informatsiyalar matn 
yoki raqamli parametrlar ko‘rinishida keltiriladi. Ob‘yekt turi har doim maxsus 
belgilangan bo‘lib, uni atributiv parametrlariga qarab aniqlasa bo‘ladi. Odatda 
atributiv ma‘lumotlar fazoviy tasvirga ega emas, lekin o‘rganiladigan ob‘yektning 
fazoviy xolati bilan aloqador bo‘lishi mumkin (Masalan, yuza perimetri). 
Ko‘pincha vaqt atributiv ma‘lumot sifatida keltiriladi va har xil usullarda 
ifodalanadi. Ob‘yektning paydo bo‘lgan vaqti, ma‘lumotlarning unga tegishli 
momenti va harakatining tezligi. 
Miqdoriy atributlar nominal, tartib, interval yoki proporsiya kabi o‘lchov 
shkalalariga mos ravishda tuziladi. Bunda qaysi shkaladan foydalanilganini bilish 

---

93 
muhim, chunki ular bilan matemkatik amallar bajarish imkoni borligini aniqlash 
ma‘lumotlarni qayta ishlashda qo‘l keladi. 
Rastrali modellarda atributlar pozitsiyaga qarab ma‘lum bir ob‘yektlar turlari 
yoki sinflariga tegishli bo‘ladi. Vektorli modellarda esa har bir ob‘yekt atributlari 
alohida jadval shaklida keltiriladi. 
Ma‘lumotlar bazasidan foydalanish samaradorligini oshirish, ya‘ni to‘plash, 
saqlash, o‘zgartirish, kerakligini qidirib toppish va zaruriyatga qarab ma‘lum bir 
shaklda taqdim etish ishlarini avtomatlashtirish maqsadida ma‘lumotlar bazasini 
boshqarish tizimi (MBBT) tashkil etiladi (19-rasm).
MBBT-bu ma‘lumotlarni tashkil etish, kiritish va foydalanish uchun 
qo‘llaniladigan dasturlar va dasturlash tillari vositalarning majmui.
MBBT-bu ma‘lumotlarni qayta ishlash uchun EHM operatsion tizimi 
imkoniyatini kengaytiruvchi amaliy dasturlar paketi. Lekin MBBT o‘zi amaliy 
hisoblash ishlarini bevosita bajarmaydi. Bu ishlarni maxsus amaliy dasturlar 
bajaradi. MBBT esa ma‘lumotlar bazasiga kiritishga imkon tug‘diradi.