|
21-rasm.
Gauss-Kryuger zonasida nuqtaning to‘g‘ri burchakli
koordinatalarini aniqlash [17,-b.130].
85
GAT ma‘lumotlar bazasiga to‘plangan xar bir topografik o‘lchash referns-
ellipsoid, proeksiya, koordinatalar sistemasiga tegishli bo‘lishi kerak. Aks holda
geoinformatsion tizim ularni qabul qilmaydi.ayniqsa trans chegaraviy xududlarga
tegishli va aerokosmik ma‘lumotlar bilan ishlashda bu masala sezilarli bo‘lib
qoladi. Chunki MDH davlatlarida foydalaniladigan Krassovskiy referens-ellipsoidi
boshqa davlatlarda qo‘llanilmaydi. Masalan Bessel (Xitoy, Shvetsiya, Polsha),
Klark (AQSH, Kanada), Xeyford ellipsoidlari (Italiya, Arab mamlakatlari) yerning
shakli va o‘lchamini aniqlashda asos qilib olingan mamlakatlar bor. [9,20,26].
Geoaxborot tizimlar maxsus dasturiy ta‘minotga ega bo‘lib, ularning ishlash
tamoyillari GAT ma‘lumotlar bazasiga qo‘yilgan talablarga asoslangan. Shuning
uchun ham ularning birortasi bajarilmagan bo‘lsa dastur tegishli operatsiyalarni
bajarmaydi yoki o‘zida belgilangan variant bo‘yicha yo‘l tutadi. Masalan, AreGI-8
dasturiy materiallarda geoidning (NAD 1927) Shimoliy Amerika mamlakatlari
uchun asos qilib olingan o‘lchamlari kiritilgan. Yoki yer suniy yo‘ldoshiga
o‘rnatilgan ko‘pgina asboblar WGS 1984 ellipsoidiga tayantirilgan. [17,-b.131].
Zamonaviy
GAT
larda
geoidlarni,
proeksiyalarni
hatto
masshtablarni
almashtirishning dasturiy ta‘minoti mavjud. Ular qo‘shimcha dasturlarda ko‘zda
tutilgan [17,-b.127; -b.141].
4.5.
Distansion zondlash ma’lumotlari
Distansion usullarda ob‘yekt masofadan turib o‘rganiladi. Aerostat, havo
sharlari, samolyotlardan turib atrof muhitni suratga olib o‘rganish usullari fanga
ma‘lum. [18,-b.11,15]. 4-oktyabr 1957 yilda insoniyat tarixida birinchi marotaba
Yerning sun‘iy yuldoshi uchirildi. Shundan boshlab distansion aerokosmik
kuzatish vositalaridan geodeziyada foydalanish imkoniyati tug‘ildi. Bugungi kunda
asosiy kartografik materiallar ―MIR‖(Rossiya) yoki SHATL (AQSH) kosmik
stansiyalarida o‘rnatilgan avtomatik apparatlar yordamida olinmoqda.
Kosmik era boshlanishi bilan yer sirtini suratga olish balandligi keskin oshib
ketdi. Agarda samolyotdan turib 20 km masofadan suratga olingan bo‘lsa kosmik
86
apparatlar 200-300 km dan, yer sun‘iy yuldoshlari esa 90 ming km balandlikdan
yer planetasini kosmik suratlarini olish imkonini yaratdi [22,-b.176].
Aerokosmik suratlarning asosiy xossalari bu katta xududlarni obzorini xuddi
o‘ziga o‘xshatib xujjatdek aniq va xaqqoniy tasvirlarda muayyan geografik
xolatlarni ifodalash va to‘plangan ma‘lumotlarni raqamli informatsiyaga
aylantirish imkonini yaratishdan iborat.
Kosmosdan olingan yer sirtining suratlari obzorligi (qamrovi) bo‘yicha
xuddi GATdagidek global (xududning o‘lchami L=10 000 km), regional (L=3000
km) va lokal (L=100-500 km) guruhlarga ajratiladi.
Avtomat sun‘iy yo‘ldoshlardan informatsiya yerga ma‘lum bir surovga muvofiq
yoki aloqa kanallari (masalan, televizion) bo‘yicha avtomatik ravishda uzatiladi.
Bunday hollar informatsiyani (online) lahzali va o‘z vaqtida yetkazilishini
ta‘minlaydi.
Suratga oladigan sun‘iy yo‘ldoshlardan tezkor ma‘lumotlar olish
mushkilroq, vaholanki, fotografik usullar yuqori siyraksizlanish darajasiga ega.
Siyraksizlanish deb, ob‘yektning barcha xususiyatlarini suratdan aniqlash
imkoniyati tushuniladi. Masalan, fotografik usullar 1-2m o‘lchamga ega bo‘lgan
ob‘yektni aniqlash imkonini bersa, televizion yoki skanerlash usullarida
aniqlanadigan ob‘yektlar 1,5-2 metrdan kam bo‘lmaydi.
O‘zi samolyot va vertolyotlar (past uchadigan jismlar)dan olingan joydagi
predmetlar to‘g‘risidagi ma‘lumotlar aniq va ravshanroq (siyraksizlanish darajasi
juda katta) bo‘ladi. Faqat ular yordamida regional masshtabdagi xududlarni
tasvirga olish va noqulay ob-havoda ishlash chegaralangan.
Distansion usullar faol va nofaol usullarga ajratiladi. Faol usullar
apparatlardan tarqalgan va asoslangan sistemalarni o‘rganishga moslangan. Nofaol
usullar esa keng diapazonli spektrdagi elektromagnit to‘lqinlarini tabiiy tarqalishini
(nurlanishini) qabul qilib olishga moslangan.
Yer sun‘iy yo‘ldoshlari, boshqariladigan kosmik stansiyalar takomillashgani
sari o‘lchashning istiqbolli usullari taqdim etilmoqda. Masalan,0,1mkmdan 10-
15 mkm diapazonlarda fotografik tasvirga olishlar amalga oshirilmoqda.Aslida yer
87
sun‘iy yuldoshida qabul qilingan signal keyinchalik bortdagi EHMga saq1ash
uchun raqamlilashga keltirilib, informatsiya tariqasida yerga uzatiladi.Qabul
qilingan o‘lchash diapazonlarida foydali signallarga atmosferaning holati sezilarli
ta‘sir ko‘rsatadi.Shuning uchun ham, distansion tasvirga olish jarayonlarida
―foydali‖ signallarga erishish maqsadida atmosferaning ―shaffof oynasi‖dan
ya‘ni,foydali signal kamroq zaiflashadigan diapazonlardan foydaniladi. Sutkaning
ixtiyoriy vaqti va harqanday ob-havo sharoitida Distansion tasvirga olishlar
radiolokatsion usullarda olib boriladi. Ko‘rinadigan va infraqizil diapazonlarda esa
Distansion tasvirga olish kunduz kuni bajariladi (22-rasm)
Do'stlaringiz bilan baham: |
