Oʻzbеkiston rеspublikаsi oliy vа oʻrtа mаxsus tа’lim vаzirligi

4.4.
 
Topografik xaritalarni ro’yxatlash 
Ma‘lumki, koordinatalar sistemasiga zaruriyat Yer yuzasi (geoid, ellipsoid) 
ni tekislikka tasvirlash uchun tug‘iladi [22,-b.110]. 
Yer shari sirtidagi nuqtaning koordinatasini aniqlash uchun burchak birligida 
o‘lchangan geografik koordinatalar kenglik va uzoqlik qo‘llaniladi. Geografik 
kenglik bu ekvator tekisligi bilan nuqtaning meridian tekisligi orasidagi burchak. 
Uzoqlik bu nolinchi meridian bilan nuqta meridian orasidagi burchak [22,-
b.115;14,-b.23]. 
GAT da qo‘llaniladigan proeksiyalar va koordinatalar sistemalari haqida
batafsil ma‘lumolar Arc GIS (Map Projections-Sapported Map Projections) 
ma‘lumotlar to‘plamida keltirilgan [17,-b.127]. Shu sababli, quyida ushbu mavzu 
yuzasidan GAT uchun zarur bo‘lgan eng asosiy ma‘lumotlarga qisqacha 
to‘xtalamiz. 
Eng oddiy proeksiya bu silindrik (Merkator) proeksiya bo‘lib, geoidning
yuzasi ekvator bo‘yicha tutash bo‘lgan silindir shaklidagi yoyilmaga 
proeksiyalanadi. Bunda ekvatorial xududlar o‘ziga o‘xshash bo‘lib qutbiy xududlar 
tasvirida xatoliklar kattaligi tufayli o‘xshovsizlik sezilarli darajada bo‘ladi. Mayda 
masshtabli (1: 2500 000 va undan kichikroq) xaritalar uchun konusli proeksiyalar 
ko‘proq qo‘llaniladi. Bunda geoid meridianga tutashli konus shaklidagi yoyilmaga 
minimal xatolikda aks ettiriladigan chiziqlar bo‘ylab tasvirlanadi. Bunday 
proeksiyalar bo‘ladi tengmaydonli, tengburchakli, tengoraliqli. Markaziy meridian 
xaritada vertikal xolatni egallaydi. 
Katta mashtabli (1: 1000 000 va kattaroq) xaritalar uchun ko‘ngdalang 
silindrik proeksiya qullaniladi. Yoyilmaning kengligi 6°, shu sababli tasvir xatoligi 

---

84 
zonaning chekka qismlarida sezilarli darajada katta emas. Eng ko‘p uchraydigan 
silindrik proeksiyalar-Gauss-Kryuger, Merkatora (Transverce Mercator) va UTM 
(Universal Transverce Mercator) ko‘ngdalang proeksiyalar [17,-b.128;22,-b.233]. 
Topografik xaritadan aniq o‘lchovlar olish uchun burchakda ifodalangan 
koordinatalardan foydalanish tavsiya etilmaydi, chunki 1° uzoqlik bo‘yicha masofa 
ekvatorda 111 km ga teng bo‘lsa, qutubda bu o‘lcham nolga yaqinroq bo‘ladi. 
Shuning uchun ham aniq o‘lchovlar faqat to‘g‘ri burchakli koordinatalar jumladan 
Gauss-Kryuger sistemasida olib boriladi. Geoidning yuzasi kenglik bo‘yicha 6-
graduslik zonalarga bo‘lingan bo‘lib, ularning tartib raqami Grinvich meridianidan, 
X o‘qi Ekvatordan, Y o‘qi esa Grinvichdan boshlanadi. Nuqtaning kengligi (X) 
Ekvatordan boshlab nuqtagacha o‘lchangan masofada, uzoqliligi (Y) esa zonaning 
markaziy (o‘q) meridianidan boshlab metrda o‘lchanadi. Zonaning g‘arbiy qismida 
manfiy raqamlarga uchramaslik uchun uzoqlik (Y)ning qiymatiga 500 000 metr 
qo‘shib boriladi. Zonaga tegishligini ko‘rsatish uchun Y koordinatasiga zona tartib 
raqamiga teng bo‘lgan butun son million qo‘shiladi. Masaslan, 7- zonaning 
markazidagi nuqtaning uzoqlik bo‘yicha Y koordinatasi 500 000 metr emas, 7500 
000 metr bo‘ladi. Gauss-Kryuger sistemasi zonasida nuqtaning to‘g‘ri burchakli 
koordinatalarini aniqlash misol tariqasida 21- rasmda keltirilgan.