Oʻzbеkiston rеspublikаsi oliy vа oʻrtа mаxsus tа’lim vаzirligi

 
18-rasm.
Topografik informatsiyaning mazmuni, tarkibi va vazifasining umumlashgan sxemasi
Tpografik ma’lumot 
Geometrik 
ma’lumot
 
Tuzulmaviy 
ma’lumot
 
Funksional (vazifaviy) 
ma’lumot
 
Metrik 
ma’lumot
 
Sintaksistik 
ma’lumot
 
Semantik 
ma’lumot
 
G
e
o
d
e
zi
k o’
lc
h
aml
ar
 
n
ati
jasi
d
a
 
Fo
to
gr
amme
tr
ik o
’l
ch
aml
ar
 
n
ati
jasi
d
a
 
Kar
to
gr
af
ik 
mater
ial
lar
n
i 
d
ig
iti
zatsi
yal
ash
 n
ati
jas
id
a
 
N
u
q
tal
ar
, s
ir
tl
ar
 v
a 
ko
n
tu
rl
ar
n
in
g g
e
o
me
tr
ik 
tav
si
fi
 
N
u
q
tal
ar
 v
a ko
n
tu
rl
ar
 
o
rasi
d
ag
i mun
o
sa
b
atl
ar
 
to
’g
’r
isi
d
ag
i i
n
fo
rmatsi
ya
 
To
p
o
gr
af
ik o
b
ye
ktl
ar
n
in
g 
tu
rl
ar
i 
O
b
ye
ktl
ar
n
in
g tav
si
fl
ar
i 
O
b
ye
ktl
ar
n
in
g 
takso
n
o
me
tr
ik ta’
si
fl
ar
i 
O
b
ye
ktl
ar
n
in
g to
p
o
lo
gi
k
ta’
si
fl
ar
i 
O
b
ye
ktn
in
g tu
zi
lish
i 
to
’g
’r
isi
d
ag
i ma
’lu
m
o
tl
ar
 
Tasv
ir
ga tu
shi
ri
sh 
te
xn
o
lo
gi
yasi
 v
a 
ma’
lu
mo
tl
ar
n
i i
shl
ab
 c
h
iq
ish 
al
o
matl
ar
i 
To
p
o
gr
af
ik u
n
surl
ar
 
id
e
n
ti
fi
kat
o
rl
ar
i 
M
e
’y
o
ri
y-
te
xn
ikav
iy
 
o
’lc
h
aml
ar
 (
ko
’r
satg
ic
h
lar
) 
X
ar
ital
ash
n
i tash
ki
l e
ti
sh 
ishl
ar
i a
lo
matl
ar
i 
Joy
 n
u
q
tal
ar
in
in
g o
’r
n
in
i 
an
iq
las
h
 
Ko
n
tu
rl
ar
 v
a si
rtl
ar
n
in
g 
raq
aml
i mo
d
e
llar
in
i an
iq
lash
 
Ko
n
tu
rl
ar
 v
a 
si
rtl
ar
 b
o
’y
ic
h
a 
in
fo
rmatsi
yan
i tar
ti
b
ga 
ke
lti
rsh
To
p
o
gr
af
ik o
b
ye
ktl
ar
n
in
g 
id
e
n
ti
fi
kats
iy
al
sh v
a 
tav
si
fl
ash
O
b
ye
ktl
ar
 mo
d
e
llar
in
in
g 
mazm
u
n
in
i s
h
akl
la
n
ti
ri
sh
Joy
n
in
g aspektl
i (
tar
zl
i)
 
mo
d
e
lin
i shakl
lan
ti
ri
sh
Joy
n
in
g mo
d
e
lin
i 
sha
kl
lan
ti
ri
sh
O
b
ye
ktl
ar
n
in
g mo
d
e
llar
in
i 
sha
kl
lan
ti
ri
sh
M
a’
lu
mo
tl
ar
n
i to
’p
lash
 v
a 
q
ay
ta i
shl
ash
 jar
ay
o
n
in
i 
b
o
shq
ar
ish
In
fo
rmatsi
yan
i q
ay
ta i
shl
as
h
 
jaray
o
n
in
i b
o
shq
ar
ish
Tasv
ir
ga o
lish j
ar
ay
o
n
lar
i 
va 
mo
d
e
llar
in
i shak
llan
ti
ri
sh
Joy
n
i x
ar
ital
as
h
 jar
ay
o
n
in
i 
b
o
shq
ar
ish

---

77 
Aerofototopografik va digitalizatsiyalash usullarida unsurlarning umumiy 
to‘plami yoki uning bir qismini bir vaqtning o‘zida kuzatish mumkin, ya‘ni, 
―umumiylikdan-xususiylikka‖ tamoyili qo‘llaniladi. 
Geodezik va yer ustida bajariladigan fototopografiya usullarida kuzatuvchi 
uchun ko‘rish sharoiti chegaralangan, u faqat alohida topografik unsurni yoki 
uning bir qismini ko‘rishi mumkin. O‘lchash ishlari tugab, ishlab chiqilib, yakuniy 
natija olingandagina unsurlar to‘plami to‘g‘risida tasavvur hosil bo‘ladi. Demak, 
bu holda ―xususiylikdan-umumiylikka‖ tamoyili qo‘llaniladi. Buning afzalligi 
shundaki, kuzatuvchi joydagi ajratiladigan, o‘lchanadigan va o‘rganiladigan 
topografik unsurlarni bevosita ko‘radi va kuzatadi. 
19-rasm.
Topografik informatsiyani taxeometrik usulda to‘plash sxemasi. 
Boshlang’ich ma’lumotlar va materiallar 
Tayyorgarlik ishlari 
Vazifaviy 
ma’lumot 
Ishlab chiqish 
layihasi 
Abrisning asosi 
Abrisning asosi 
Konturlarni jamlab 
tasvirga olish 
Tasvir abrisi 
Joyni kuzatib chiqish. Semantik 
informatsiya to’plash 
Abrisni ro’yhatini 
tuzish 
Geodezik 
o’lchamlar 
Semantik 
informatsiya 
daftari 
Abrisni 
tuzish 
O’lchangan 
ma’lumotlar 
daftari 
Informatsiyani 
texnik tarqatish 
vositasidagi 
ma’lumotlar 
Texnik tarqatish vositasida informatsiyani tayyorlash 
Vazifaviy 
informatsiya 
massivi 
Semantik 
informatsiya 
massivi 
Tuzilmali sintaksistik 
informatsiya massivi 
O’lchangan 
ma’lumotlar 
massivi 

---

78 
Fotogrammetrik o‘lchash usuliga qarab topografik informatsiyani 
aerofototopografik usulda to‘plashning ikki xili qo‘llaniladi: analitik va analogli-
analitik [23,-b.101]. 
Analitik usulda bevosita aerofotosuratlar o‘lchanadi. Stereo komparatorlarda 
joy raqamli modelida tanlangan nuqtalarning fotogrammetrik koordinatalari va 
paralaklari avtomatik tarzda hisoblanib qayd qilinadi. Bundan tashqari joining 
geometric modelini tuzish uchun tayanch va yunaltirish nuqtalari va suratlar 
metkalari (belgilari) ning koordinatalari o‘lchanadi. Natijada EHM yordamida 
joyning geometrik modeli tuzilib, joy raqamli modelning geodezik koordinatalari 
hisoblanadi. 
Analogli-analitik usulda esa aerofotosuratlar asosida yaratilgan joining 
fotogrammetrik modeli o‘lchanadi. Bunday model universal stereofotogrammetrik 
asboblarda (fototransformatorlar) tuzilgan joining geometrik modeli yoki fotoplani 
bo‘ladi. 
Universal stereofotogrammetrik asboblarda joyning raqamli modelini 
qurushda informatsiya, ya‘ni, uchta fotogrammetrik yoki geodezik koordinatalar 
o‘lchanib, uni mashinada saqlovchi qurilmada avtomatik tarzda qayd qilinadi. 
Bu usul aerosuratlar bo‘yicha joylardagi qo‘shimcha korrektura va syomkalar bilan 
birgalikda maksimal topografik informatsiyani to‘plash imkonini beradi [23,-
b.104]. 
Topografik informatsiyani to‘plash aerofotosuratning ko‘rinib turgan konturi 
bilan ustma-ust keladigan tasvirga olish uchastkalari xududi bo‘yicha amalga 
oshiriladi. Shunga asosan tasvirga olish uchastkalarining chegaralari to‘g‘risidagi 
metrik, sintaksistik va funksional informatsiyalar shakllantiriladi va qayd etiladi. 
Ular informatsiyani qayta ishlash va konturlarni tartibga keltirishda qo‘l keladi. 
Sintaksistik va metrik informatsiya bir vaqtning o‘zida avtomatik ravishda qayd 
etiladi. Sintaksistik informatsiya mazmunini qo‘shimcha nuqtalar kiritish orqali 
kengaytirish mumkin [23,-b.107]. Demak, topografik informatsiyani to‘plashda 
qo‘yidagilar aniqlanadi, kodlanadi va qayd qilinadi: 

---

79 
11.
ob‘yektning tartib raqami; 
12.
ob‘yekt va konturlarning turlari va ko‘rinishlari; 
13.
kontur chegarasidagi nuqtaning tartib raqami; 
14.
nuqtaning vazifasi, yordamchi nuqtaning koordinatasidan asosiy 
nuqtaning koordinatasiga o‘tishni ta‘minlovchi dastur kodi; 
15.
tanlangan nuqtaning o‘xshashlik darajasi; 
16.
tutashtiruvchi chiziqlarning ko‘rinishi va hokazo; 
Eng muhim metrik informatsiyalarning aniqligini oshirish maqsadida 
qo‘shimcha takroriy nuqtalar belgilanib ularning koordinatalari o‘lchanadi va 
keyinchalik o‘rta miqdorga keltiriladi. Metrik informatsiyani kodlash va qayd 
etishni nazorati qayd etishning avtomatik qurilmasi (APC) yordamida olib borilishi 
mumkin. Topografik yoki kartografik raqamli informatsiyalarni to‘plashning 
zamonaviy usullaridan biri bu digitalizatsiyalash usulidir, ya‘ni topografik 
xaritalar, planlar, fotokart va ortofotoplanlar hamda shunga o‘xshash grafikaviy 
materiallarni o‘ziga o‘xshash ammo raqamda ifodalangan analogli-raqamli 
o‘zgartirishni amalga oshiradigan usul. Bunday o‘zgartirishlar natijasida 
ob‘yektlarning konturlari va gorizontallar nuqtalarining koordinatalari orqali 
ifodalanib, informatsiyani texnik tarqatish vositasida avtomatik tarzda qayd 
qilinadi. Ushbu vositada semantic va sintaksis informatsiya ham yoziladi. 
Solishtirib o‘qishning xususiyatlariga qarab, digitalizatsiyalashning birnecha 
usullari farqlanadi. 
Geometrik informatsiya uchun digitalizatsiyalashning uchta asosiy usul 
qo‘llaniladi: nuqtali, chiziqlarni kuzatuvchi va skanerlash. Birinchisi va ikkinchisi 
natijasida vektorli model uchinchisida esa rastrali model, hosil bo‘ladi. Nuqtali 
usulda operator digitayzer kursorini ketma-ket nuqtalarga keltirganda ularning 
koordinatalari informatsiyani texnik tarqatish vositasida avtomatik ravishda qayd 
etiladi. To‘g‘ri chiziqlar boshlang‘ich va oxirgi nuqtalarning koordinatalari bilan 
qaydlanadi, egri chiziqlar esa ko‘rib tanlanadigan tasnifli nuqtalari orqali 
tasvirlanadi. 

---

80 
Chiziqni ko‘rsatish yarim avtomatik rejimda bajariladi. Bunda operator kursorni 
boshlang‘ich nuqtaga keltirganda asbobdagi kuzatish ishlari avtomatik tarzda 
amalga oshiriladi va nuqtalarning koordinatalari ma‘lum bir vaqt yoki yo‘lning 
teng kesmalari oralig‘ida qayd etiladi. 
Skanerlab digitayzerlash solishtirib o‘qish moslamasini ketma-ket chiziq bo‘ylab 
solishtirish orqali kartografik materialni avtomatik tarzda solishtirishni ta‘minlaydi 
va natijada rastrali model hosil qilinadi. 
Informatsiyaning boshqa turlarini ham digitalizatsiya usulida to‘plash 
mumkin. Ma‘lumotlar tizimi vositasida, texnik ―MENYU‖ yordamida maxsus 
qurulmalardan ―tovush‖ orqali, skanirlangan ma‘lumotlarni maxsus qurilmalarda 
tanib olib, EHM da qayta ishlab, informatsiya to‘planadi. 
Semantic informatsiyani makrokodlash tamoyiliga asoslangan texnik ―MENYU‖ 
usuli mutaxasislarda ko‘p qiziqish o‘yg‘otmoqda. 
Digitalizatsiya jarayonlari to‘g‘risidagi batafsil ma‘lumotlarni o‘quvchi 
keltirilgan adabiyotlardan topishi mumkin.