Oʻzbеkiston rеspublikаsi oliy vа oʻrtа mаxsus tа’lim vаzirligi

 
 
 
Tuproq to’g’risidagi 
 
 
 
 
 
Tuproqning holati 
 
ma'lumotlar 
 
 
Yer sun’iy yo’ldoshidan
 
 
 
O’rmonlarni tasnifi 
olingan ma'lumotlar 
 
Aerofotosyomkalar. 
Joydagi geodezik 
 
 
 
 
 
Suv havzalarini tasnifi 
syomkalar. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Daryolar, ko’llar, 
dengizlar 
Suv yig’ilish 
chegaralari 
Havoning harorati 
Yomg’ir-qor, 
bug’lanish 
Tuproq turlari, 
namgarligi 
Foto, skanerli 
ko’pzonali syomkalar 
Deshifirlash. Kesilgan 
o’rmonlar. Suvning sifati 

---

68 
 
Nazorat savollar. 
1.
Qog‘ozda tasvirlangan xarita bilan raqamli electron xaritaning farqi nimada? 
2.
GAT o‘zi nima uchun kerak? 
3.
GAT ning maqsadi, vazifasi, tuzulmasi va funksiyasiga izoh bering. 
4.
Geografik, topografik xaritalar qaysi proeksiyalarda va masshtablarda 
tasvirlanadi? 
5.
Vektorizatsiya nima? 
6.
Informatsiyaning ma‘lumotlardan farqi nimada? 
7.
Rastra nima? 
8.
Tematik xaritalarni tuzish manbalarini keltiring. 
9.
GAT da xaritani qat-qatli taqdim etishning afzalliklari nimada? 
10.
GATning keltirilgan ta‘riflariga izoh bering. 
11.
GATni tasniflash nima uchun kerak? 
12.
GATning informatsion manbalarini keltiring. 
13.
GATni texnik vositalari nomlarini keltiring. 
14.
GATda geografik ma‘lumotlarni taqdim etish tartibi 
15.
GATni boshqaruvni takomillashdagi o‘rni. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

69 
IV. BOB. GEOAXBOROT TIZIMLARNING MA’LUMOTLAR BAZASIDA 
INFORMATSIYANI TO’PLASH, TANLASH VA BOSHQARISH. 
4.1 
Fazoviy ma’lumotlarning turlari va manbalari. 
GATni informatsion ta‘minlash uchun zarur bo‘lgan fazoviy ma‘lumotlarni 
ikki guruhga bo‘lish mumkin: birlamchi va ikkilamchi ma‘lumotlar. 
Birlamchi ma‘lumotlar bu bevosita o‘lchangan ma‘lumotlar. Masalan, joy 
sharoitida o‘lchamlar, tanlab o‘tkazilgan tekshirish, yoki distansion zondlash orqali 
olingan ma‘lumotlar. Bunda o‘lchash intervalinig ―zichligi‖ ma‘lumotlarning 
siyraksizlanish
darajasini belgilab beradi. Masalan, ma‘lumotlarning fazoviy 
tanlanmasi har 1 km oraliqda amalga oshirilsa, ularning o‘lchami 1 km dan 
kichkina bo‘lganlari qayd etilmay qoladi. Lekin tanlanma o‘z navbatida u 
tomonidan taqdim etilayotgan hududdagi barcha nuqtalarga xos tasvirlarni o‘zida 
akslantirishi shart. Distansion zondlash orqali olingan ma‘lumotlarning 
siyraksizlanish darajasi avtomatik ravishda aniqlanib, syomkaning texnik 
tavsivlariga bo‘g‘liq bo‘ladi. 
Tanlab tekshirishning standart usullariga tasodifiy, muntazam (muhim) va qatma-
qatli (rayonlashtirilgan) tanlanmalar kiradi. 
Tasodifiy tanlanmada ixtiyoriy nuqtalar va vaqt mahallari teng ehtimol bilan 
tanlanmaga kiritilishi mumkin, muntazam tanlamada esa ma‘lum qoidaga rioya 
qilgan holda, taxlil natijasiga salbiy ta‘sir etmaydigan darajada tanlash amalga 
oshiriladi. Qatma-qatli tanlanmada barcha parametrlarni 
adekvat 
(aynan o‘xshash) 
akslanishini ta‘minlash maqsadida ekspert mavjud ma‘lumotlar majmui xilma-xil 
to‘plamlardan iborat ekanligini avvaldan bilgan holda, ularning har biri bo‘yicha 
tanlanma olishni bajaradi. Masalan, xududning biror qismida 
relyef
ko‘proq 
parchalangan bo‘lsa, katta zichlikda tekshirishadi va bu 
relyef
to‘g‘risida ishonchli
ma‘lumotlar yig‘ish imkonini yaratadi. 
Ikkilamchi ma‘lumotlar mavjud xarita, jadval yoki ma‘lumotlar bazasi uchun 
asosan xududiy tayangan informatsiyani taqdim etadi. Xaritalar haqidagi 
ma‘lumotlar ham ikkiga bo‘linadi: 

---

70 
1.
Tabiiy resurslar va atrof-muhit to‘g‘risida; 
2.
Iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy. 
Tabiiy resurslar va atrof-muhit to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni topografik va 
tematik ma‘lumotlarga ajratish maqsadga muvofiq. 
Topografik, obzorli-topografik va obzorga oid xaritalar topografik ma‘lumotlar 
manbai hisoblanadi. 
Regional miqiyosdagi GAT ma‘lumotlar bazasini yaratishda bu xaritalardan 
ma‘lumotlar bazasining (MB) koordinatali asosini qurush va proeksiyani tanlash, 
tematik ma‘lumotlarni fazoviy tayantirish, relyef, gidrografiya, aholi punktlari, 
yo‘llar, ob‘yektlarning ma‘muriy va boshqa chegaralari to‘g‘risidagi ma‘lumotlar 
manbai sifatida foydalaniladi. Bunday ma‘lumotlar raqamlar shaklida ham mavjud. 
Masalan 1:1000 000 masshtabli dunyo asosi deb nom olgan topografik raqamli 
xarita DCW (Digital Chart of the World) ESRI korporatsiyasi tomonidan Arc Info 
GIS paket formatida yaratilgan va u CD-ROM da kartografik brauzer (kartografik 
vizuallashtirish dasturi) bilan birga tarqatilmoqda. 
Katta masshtabli topografik syomkalar shuningdek geografik tayantirish 
ma‘lumotlari ham shu turdagi ma‘lumotlar sirasiga kiradi. Bu xududiy 
birliklarning asosiy xarita va atlaslari sifatida taqdim etilgan geografik ma‘lumotlar 
va chegaralar fayli, ko‘pmaqsadli kadastr ma‘lumotlari pozitsion tizimlar orqali 
olingan koordinatalar jadvali kabi raqamlarda ifodalangan materiallardir. 
Tematik 
ma‘lumotlarning asosiy qismi tematik xaritalardan olinadi. 
Ularning xilma-xilligini ifodalovchi tasniflar kartografiya darsliklarida keltirilgan 
[41,42].