Oʻzbеkiston rеspublikаsi oliy vа oʻrtа mаxsus tа’lim vаzirligi

Nazorat savollari 
1. Joyning raqamli modeliga ta‘rif bering. 
2. Joyning raqamli modelining xossalarini aytib bering. 
3. Joyning raqamli modelini qurish komponentalari nimalardan iborat? 
4. Joy va ob‘yektlarning konturlari qanday modellashtiriladi? 
5. Nuqtaning modeli deganda nimani tushunasiz? 
6. Topografik sirt modeli qanday tuziladi. 
7. Joyning raqamli modelini saqlash uchun nima qilish kerak? 
8. Raqamli modellarni fotogrammetrik usulda tuzishda dasturiy- 
texnologik tizimlar qaysi ishlarni bajaradi? 
9. Raqamli texnologiyalarni amalga oshirishda skanerning roli
Nimada? 
10. Skanerlash jarayonini tashkil qilish qoidalari. 
11. PHOTOMOD GAT-paketining asosiy vazifasini aytib bering. 
12.
Noto‘g‘ri uchburchaklardan iborat to‘r (TIN) modeli asosida qanday g‘oya 
yotadi? 
13.
TIN modelini yaratish yo‘llari e‘tiborga olinadigan omillardan qaysini 
muhimroq? 
14.
Nuqtalarni saralashda qaysi usuldan foydalaniladi? 
15.
Relefni modellashtirishning algoritmlarini taqqoslash orqali muayyan relefini 
tasvirlashda qaysi usuldan foydalanishni tanlaysiz? 

---

160 
VIII BOB. GEOAXBOROT TIZIMLARNING DASTURIY VOSITALARI 
8.1. Dasturiy GAT – paketlarining vazifalari va imkoniyatlari 
Geoaxborot tizimlarning tashkil etuvchilari bo‘lmish turli xil kichik tizimlari 
tagtizimlar faoliyati dasturiy funksiyalari to‘plamiga bevosita bog‘liq. Bunday 
to‘plamlar
 GAT 
ning dasturiy vositalarini tashkil etadi. Hozirgi kunda bu vositalar 
maxsus dasturiy majmui – GAT paketlar tarzida taqdim etilmoqda. 
Dasturiy GAT – paketlarning vazifalari bevosita GATning vazifalaridan 
kelib chiqadi. GATlar muammolarga yo‘naltirilgan, predmet yoki ob‘yekt bo‘yicha 
ixtisoslashtirilgan va hududiy qamrovi bo‘yicha turlarga bo‘lingan hamda ularning 
har biriga alohida vazifalar belgilangan [24,-b.35]. 
Muammolarga yo‘naltirilgan GATlar monitoring, kadastr, baholash va 
prognozlash, boshqarish va rejalashtirish, inventarizasiya masalalarini echishga 
mo‘ljallangan. 
Predmet yoki ob‘yekt bo‘yicha ixtisoslashtirilgan GATlar yer tuzish, tabiatni 
muhofazalash,tabiiy ofatlar bilan bog‘liq soha manfaatlariga xizmat qiladigan 
masalalarni echishda qo‘llaniladi. 
GAT yordamida echiladigan masalalar ma‘lum bir geografik joy, hudud 
bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun ularga mos ravishda masshtab va aniqlik 
ko‘rsatkichlari tanlanadi. 
Muammolarga yo‘naltirilgan GATlar avvaldan aniqlab olingan texnik va 
dasturiy vositalarga (GAT paketlarga) tayangan holda qo‘llanilishi mumkin. 
Demak, har qanday GATni tuzish va qo‘llash uning uchta tayanch tashkil 
etuvchilari aniqlanishi zarur ekan. Bular muammolarga mo‘ljallanganligi, fazoviy 
ma‘lumotlarning tuzilishi va turi hamda GAT texnologiyalarni qo‘llanilishi texnik 
va dasturiy vositalar GAT-paketlarda jamlangan va ma‘lum bir vazifalarni 
bajarishga mo‘ljallangan. GAT-paketlarning turlari ko‘pligidan ularning keraklisini 

---

161 
tanlab olish ham qandaydir muammoga aylanmoqda. Shuning uchun echiladigan 
masala samaradorligi ko‘rsatkichlariga bevosita moslab dasturiy ta‘minot tanlash 
maqul. 
GAT doirasida dasturiy paketlar qo‘llanish ko‘lamining muhimligi yoki 
foydalanuvchi uchun qulayligi kabi ko‘rsatkichlar bo‘yicha taqqoslanadi va 
baholanadi. 
Asosiy ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi: 
-
ma‘lumotlar moduli (rastrli, vektorli yoki integrallashgan); 
-
foydalanuvchi uchun qulay interfeys; 
-
funksional imkoniyatlar; 
-
sotuvdagi narhi; 
-
qo‘llash doirasining cheklanganligi yoki cheklanmaganligi. 
Ma‘lumotlar moduli bo‘yicha GATni tanlash echilishi kerak bo‘lgan 
masalaga bevosita bog‘liq. Agarda masalaga aerokosmik suratlarni deshifralash 
kiritilgan bo‘lsa integrallashgan GATdan foydalanish afzalroq bo‘ladi. Chunki 
unda tasvirlarni qayta ishlash tagtizimlari (ERDAS Imagine, ER Mapper) mavjud. 
GATda ma‘lumotlar bilan murakkab amallarni tez-tez bajarishga to‘g‘ri 
keladi. Har xil fazoviy turdagi ob‘yektlarni qidirish uchun moslashuvchan 
so‘rovlar tizimi zarur bo‘ladi. Buning uchun SQL – oddiy va mantiqiy tilni bilish 
kerak. Lekin, foydalanuvchiga umuman dasturlash tillarini o‘rganish yoqmaydi. 
Shu sabab murakkab so‘rovlarni dasturlashsiz tuzish imkonini beradigan GAT-
paketlar yaxshiroq deb tan olingan. Masalan, firma ESRI bu g‘oyani murakkab 
fazoviy tahlillarni bajarish uchun Wizards vositasida kalkulyator so‘rovlari 
ko‘rinishida amalga oshirgan. 
Muammolarga orientasiyalangan GAT ishlab chiqaruvchilar uchun GAT-
paketlarni funksional imkoniyatlari bo‘yicha tasniflash juda muhim. Shunga asosan 
GAT paketlar quyidagilarga bo‘linadi: 

---

162 
-
hisoblash tizimlari va yuqori unumdorli kompyuterlarda katta hajmdagi 
informasiyani qayta ishlashga mo‘ljallangan professional GAT paketlar. 
Ular 
global 
tadqiqotlar, 
hududlar 
va 
sohalarni 
boshqarishga 
mo‘ljallangan. 
-
ilmiy yoki ishlab chiqarish tashkiloti doirasida tezkor boshqarish va 
regionallashtirish 
hamda 
amaliy-ilmiy 
masalalarni 
echishga 
mo‘ljallangan desktop deb nomlangan GAT – paketlar. 
-
ta‘kidlangan ikki turdagi GAT paketlar yordamida tayyorlangan 
informasiyalarni 
vizuallash 
va 
qidirish 
hamda 
informatsion- 
ma‘lumotnoma sifatida qo‘llaniladigan elektron atlas (GAT Data 
Viewers) tarzidagi GAT – viyuerlar. 
Kompyuterlar va GAT tarmoqlarini rivojlanayotganligi sababli paketlar tez 
eskirib qolmoqda. Yangi versiyalar paydo bo‘lmoqda. Shu sabab darslikda ular 
to‘g‘risida batafsil ma‘lumotlar keltirish o‘zini unchalik oqlamaydi. Lekin, 
GATning texnik va dasturiy ta‘minotini to‘laroq tasavvur qilish uchun ko‘p 
qo‘llanilayotgan ba‘zi bir GAT-paketlarning funksional imkoniyatlari to‘g‘risida 
ma‘lumotlar keltiramiz. 
Professional GAT-paketlar ichida ArcGAT (ESRI Inc., AQSH) va
GeoMedia Professional (Intergraph Corp., AQSH) keng tarqalgan. Bu paketlar 
katta ma‘lumotlar paketi bilan ishlay oladi, GAT-bazasidagi fazoviy va atributiv 
informatsiyaga ko‘ra oladi va ularni saqlaydi. MS Windows vositalari va standart 
realyatsion ma‘lumotlar bazasi tizimidan foydalaniladi. Ikkala paket ham modulli 
tuzilishga ega bo‘lib, ma‘lumotlarning vektorli – topologik modulini ―klient-
server‖ arxitekturasini o‘zida mujassam etgan. Ushbu paketlarning arxitekturasi 
ochiq GAT tamoyiliga mos keladi. [24,-b.18] 
Desktop GAT-paketlari ichida eng mashhurlari ArcView 3.3 va MapInfo 
Professional ArcView foydalanuvchiga xilma-xil geoma‘lumotlar to‘plashini 
tanlash, ko‘rib chiqish va tahrirdan chiqarish vositalirini taqdim etadi, digitayzer
yordamida xaritalarni raqamli shaklga keltiradi,