Oʻzbеkiston rеspublikаsi oliy vа oʻrtа mаxsus tа’lim vаzirligi

I-BOB. GEOGRAFIK AXBOROT TIZIMLARI (GAT) HAQIDA UMUMIY 
MA’LUMOTLAR 
1.1.
 
Informatika-geoaxborot resurslarining asosi 
Zamonaviy sharoitlarda yaratilgan informatsion masalalarni muvofaqqiyatli 
yechishni ta‘minlaydigan shunday informatsion tizimlarni anglash va amaliyotda 
tadbiq etishda fan va texnikaning taraqqiyoti sabab bo‘ldi. Hisoblash 
texnologiyasini qo‘llashda hisobchining cho‘tidan zamonaviy kompyuter 
texnologiyasigacha, axborot texnologiya rivojida esa joyning taxminiy nusxasidan 
yerni masofadan zondlash, global positsion tizimlarni qo‘llashgacha bo‘lgan uzoq 
yo‘l bosib o‘tldi. Shuning uchun ham geoaxborot tizimlari fani o‘zining tadqiqot 
maydoni va tadqiqot usuliga ega. Tadqiqot maydoni va usulini geoinformatika 
degan nom belgilab bermoqda. Geoinformatika atamasi ikki qismdan (―geo‖ va 
―informartika‖) iborat bo‘lib, birinchisi ―geo‖ yer yuzidagi ob‘yektlar va sodir 
bo‘ladigan voqealardan iborat tadqiqot fazosini belgilab bersa, ikkinchisi 
―informatika‖ tadqiqotning asosiy usulini belgilaydi. 
Geoaxborot tizimlarida ob‘yektlarning fazoviy o‘rni, ularning xossalari, 
ushbu xossalarning ta‘sir davri to‘g‘risidagi ma‘lumotlar zamon va makon 
o‘lchamida foydalaniladi. Tadqiqot ob‘yektlari kompyuter texnologiyalari asosida 
o‘rganiladi. Shuning bilan birga matematika, kartografiya, geodeziya va boshqa 
fanlardagi ma‘lumotlar ham jalb qilinib, informatsiyani yig‘ish, uzatish, qayta 
ishlash va saqlashni avtomatlashtirish usullari orqali o‘rganiladi va rivojlantiradi. 
Informatika ibtidoda amaliy muxandislik fani sifatida paydo bo‘lgan. 
Zamonaviy voqelik yangi dunyoqarashni shakllantirdi va insoniyat energiya va 
materiya bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan informatsion jarayonlarning mazmun- 
mohiyatini anglab yetdi. Alohida tashkilot, soha
yoki mamlakat doirasida 
informatsion fazolarni yaratish informatsiyalashning hozirgi bosqichidagi 
xususiyatini belgilab beradi. 
Geoxborot tizimlari informatika singari metofan bo‘lib ilova ma‘nosida 
ko‘paspektli sanaladi va ko‘p bo‘limlarni o‘z ichiga oladi. 

---

9 
Geoaxborotda odatda ikkita aspektga urg‘u beriladi: ilmiy va texnologik 
aspektlar. Nazariy aspekt odatda konsepsiyalar, nazariy asoslar, modellashtirish 
usullari, modellar va ma‘lumotlar tarkibini tashkil qilish bilan chegaralanadi. 
Texnologik aspekt esa kompyuter texnologiyalari yordamida ma‘lumotlarni 
qayta ishlash va uzatishni o‘z ichiga oladi. Demak, geoaxborot tizimlar yer yuzida 
sodir bo‘ladigan jarayon va voqealarni o‘rganuvchi fanlarning sintezidan paydo 
bo‘lgan o‘ziga xos fan. 
Geoaxborot 
tizimlari 
fani 
geodeziya, 
kartashunoslik, 
geografiya, 
fotogrammetriya kabi fanlarga tayanadi.
Geodeziya – bu aniq o‘lchashlar va hisoblar asosi. 
Kartagrafiya – geoaxborot ob‘yektlarining taqdimot shakli. 
Yerni masofadan zondlash va uning texnologiyalari zamonaviy geoaxborot 
tizimlarida ma‘lumotlarni olishning asosiy vositasi hisoblanadi. Fanlarning 
ikkinchi guruhini informatsion modellar tuzuvchi va formallashtirishga o‘rgatuvchi 
fanlar tashkil etadi. Bular ko‘pliklar nazariyasi, graflar nazariyasi, texnologiya va 
boshqalar. 
Informatsion tizimlar bilan bog‘liq bo‘lgan fanlar yangi bir blokni tashkil 
etadi: ma‘lumotlar bazasi nazariyasi, dasturlash, kompyuter grafikasi va boshqalar. 
Navbatdagi blokga informatikada tahlilni ta‘minlovchi fanlar kiradi: tizimli tahlil, 
strukturaviy tahlil, modellashtirish, yechim qabul qilish nazariyasi. Yangi 
informatsion texnologiyalar, avtomatlashtirilgan informatsion tizimlar jamlovchi 
fanlar sirasiga kiradi. Bularning hammasi ma‘lumotlarni himoyalash va 
informatsion xavsizlikni ta‘minlash zarurati doirasida amalda qo‘llanilgan. 
Geoaxborot 
tizimlarining 
ilovalari 
xilma-xildir. 
Eng 
oddiysi 
bu 
avtomatlashtirilgan kartografiya, eng murakkabi- tabiiy resurslarni tadqiq qilish 
hamda tahlil turlari: statistik,iqtisodiy, fazoviy, transportli, to‘rli. 
Ilovalar bloki shuningdek yer informatsion va yer kadastri tizimlari, 
geomarketing, logistika va riyeltor faoliyatini o‘z ichiga oladi. Bular biznes ilova 
hisoblanadilar. 
Keltirilgan 
Ilovalar 
maskur 
fanning 
imkoniyatlari 
va 
xususiyatlaridan dalolat beruvchi ilovalarning to‘liq ro‘yxatini tashkil etmaydi. 

---

10 
Geoaxborot tizimlarining ko‘p qirraliligi uning gumanitar va texnik 
yo‘nalishlarni birlashtiruvchi fundamental fan ekanligidan dalolat beradi. 
Agarda biz informatikada ikkita tashkil etuvchi ilmiy va amaliyni 
ajratadigan bo‘lsak, geoaxborot tizimlarni uch qismdan iborat to‘plam deb 
qarashimiz to‘gri bo‘ladi. [1-4]. 
1. Umumiy geoaxborot tizimlar- amaliy tavsifga ega bolmagan geoaxborot 
va geoxaborot tizimlarning umumiy asoslarini ishlab chiqish va tadqiq qilish bilan 
shug‘ullanadi. 
2. Maxsus geoaxborot tizimlar- fazoviy- vaqtli ma‘lumotlarni qayta ishlash, 
sifatini baholash va qo‘shimcha tahlil uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. 
3. Amaliy geoaxborot tizimlar-geoaxborot tizimlari va geoaxborot 
texnologiyalari bilan amaliy ishlash usullarini o‘rganadi. Bu yerda ma‘lumotlarni 
taqdim etish, ishlab chiqish, yangilash, saqlash, jamlash texnologiyasini o‘rganish 
bilan bir qatorda ilmiy va texnologik jihatlar tadqiq etiladi. 
Geoaxborot tizimlarining katta qismi telekommunikatsion va informatsion 
tizimlarni 
avtomatlashtirishni 
o‘rganishga qaratilgan. Ularning amalda 
qo‘llashning ijrosi sifatida har xil tizimlar maydonga chiqishi mumkin. Masalan, 
geodezik informatsion tizimlar (GIT), geologik informatsion tizimlar (GeoIT), 
marksheyderlik 
informatsion 
tizimlar 
(MIT), 
xaritalashtirishning 
avtomatlashtirilgan tizimi (XAT) va boshqalar.[31.32.33]. 
Bayondan kelib chiqib ta‘kidlash mumkinki, informatikaga tayanib 
geoaxborot tizimlari rivojlangan va bugungi kunda geologiya, konchilik va 
marksheyderlik ishlarning muvofaqqiyatida alohida o‘rin egallaydi.