|
Nazorat savollari:
1.
GAT da fazoviy tahlil vazifalari nimalardan iborat?
2.
Ma‘lumotlarni fazoviy tahlil qilishning asosiy funksiyalari keltiring.
3.
GAT da
Overley
funksiyalari qanday vazifalarni bajaradi?
4.
Bufer zonalarini hosil qilish bosqichlariga izoh bering.
5.
Buffer
instumentiga murojaat etish tartibini tushuntirib bering.
6.
GAT da tarmoq tahlili qanday amalga oshirilidi?
7.
GAT da nuqtaviy taqsimot munosabatlari.
8.
GAT da chiziqlar taqsimoti munosabatlari.
9.
GAT da poligonlar taqsimoti munosabatlari.
10.
Atributiv ma‘lumotlarga misollar keltiring.
11.
Atributiv ma‘lumotlar bazalarini modellariga izoh bering.
12.
Munosabat boshlanish modelini muallifi kim?
13.
Atribut-nima?
14.
Atributiv tahlil nima uchun kerak?
15.
Mohiyat bu qanday tushuncha?
114
VI BOB. GAT TARKIBIDA MODELLASH TEHNALOGIYALARI
6.1
Modellashning asosiy turlari
―Model‖ atamasi geoinfarmatikada har xil yo‘sinlarda foydalaniladi.
Geotizimlarning mavjud ob‘yektlari ularning raqamli va grafikaviy
ma‘lumotlarni tahlil qilish va fayllarning formatlari modellar bilan bog‘liq
masalalar [1,4,8,12,30,45,46] hisoblanadi.
Model ma‘lum bir tilda (tabiiy , matematik ,algoritmik) yozilgan muayan
bir ob‘yekt yoki voqea xaqidagi gipoteza yoki faraz to‘g‘risidagi insonda
shakllangan bilimlar majmuidir. Bu bilimlar har qachon mutlaq bo‘lmasligi va
farazlar ba‘zi bir holatlarni inobatga olmay qolishi sababi model borliqdagi
model tizumini taxminan ifodalashi mumkun bo‘ladi. Ana shu sabablar
qanchalik bartaraf etilsa model shunchalik o‘xshash va qo‘yilgan maqsadga
muvofiq bo‘ladi.
Quyidagi maqsadlarda modellash ishlari amalga oshiriladi:
- tizimning bo‘lajak holati yoki o‘zgarishini prognozlash;
- model ustida tadqiqot olib borib, olingan natijalarni modellash
tizimiga qo‘llashni talqin etish;
- mutahassislarni o‘qitish va mashq qildirish.
Jamiyat rivojida modellar alohida o‘rin tutadi.Kezi kelganda har qanday
ilmiy-texnik hisoblar (ustuvorlik, mustahkamlik, ishonchlilik, havfsizlik, aniqlik
hisoblari) muayyan modellashning mavjud turlari hisoblanadi.
Modellashni tashkil etish shemasi (27-rasmda) keltirlgan.Uzlukli chiziqlar bilan
ajratilgan konturdagi unsurlar yoki dasturiy ta‘minotni tashkil etuvchilari,
yoki informatikani o‘rganish ob‘yektlari hisoblanadi.
115
Modellashning quydagi afzalliklari tan olingan:
- tejamkorlik (mavjut tizim resurslaridan oqilona foydalanish);
- gipotetik, ya‘ni amalda hali tadbiq etilmagan ob‘yektlarni modellash
imkonyatlari mavjutligi ;
- joyida tiklanmagan xavfli rejimda ishlaydigan ob‘yektlarni
ifodalash;
- vaqt o‘lchamini o‘zgartirish imkonyati borligi;
- umumiy qonuniyatlarni aniqlash tufayli prognoz qilish darajasining
yuqoriligi;
- bajariladigan murakkab ishlarning universalligi.
Tuzilgan modelldan amalda foydalanish uchun u oldin ma‘lum bir
mezonlar asosida sinovdan o‘tkaziladi .
Matematikada modellar quydagicha tasniflanadi; [12,19,25,32]:
- statistik va dinamik ;
- diskret va uzluksiz ;
- determinlashgan , stoxastic va noaniq ;
- chiziqli va nochiziqli ;
- turg‘un va noturg‘un;
Statistik modellar o‘tish jarayonlari tez so‘nuvchi tizimlarga mos
bo‘lsa, dinamik modellar murakkab matematik formulalarda ifodalanadi .
Diskret tizimlar chekli to‘plamlar holatida bo‘lishi mumkin va ular diskret
vaqt momentida o‘zgarib boradi. Uzluksiz tizimlar trayektoriyasiga differensial
tenglamalarda o‘z ifodasini topadi.
116
Determinlashgan tizimlarning yakuniy mahsuli ma‘lumotlarni tizimga
kiritilish holati bilan belgilanadi. Sifati unchalik yahshi aniqlanmagan tizimlar
uchun noaniq to‘plamlar nazaryasi usullariidan foydalaniladi .
GAT ni ishlab chiqish uchun ma‘lumotlar modelini tanlash muamosini
echishga to‘g‘ri keladi.
Modellashning asosiy turlaridan biri bu matematik modellar(MM).
Ob‘yektning matematik modeli bu matematik ko‘rsatkichlar va ular orasidagi
munosabatlarning majmui bolib, ob‘yektning xossa va xususiyatlarini o‘ziga
o‘xshash darajada (adekvat) ifodalaydi. Modellarga qo‘yilgan talablarning
xilma-xilligi va murakkabligi ularni qoniqtirish uchun kelishtirilgan holda
modelni tanlash orqali amalga oshiriladi . Bu holat qo‘laniladigan modellar
turini ko‘paytirib, adaptiv modellashni rivojlantirishga olib keladi . Masalan,
funktsional va strukturaviy modellar.
Loyihalash jarayonlarida ob‘yektni ishlatish qonuniyatlarini ifodalovchi
modellardan foydalaniladi va bunday modellar funktsional modellar deyiladi.
Namunaviy funktsional model bu informatsiyani o‘zgartirish jarayonini
ifodalovchi tenglamalar tizimi hisoblanadi.
Ob‘yektning geometrik shakli, o‘lchami va unsurlarning fazoviy
joylashishini ifodalovchi modellar strukturaviy modellar deyiladi va ular
graflar,matritsalar, ro‘yxatlar shaklida keltiriladi .
Modellar quydagicha taqdim etiladi: invariyantli, algoritmik, analitik va grafikaviy.
[12.19].
Analitik va algoritmik shakldagi modellarda topilgan echimning sonli usullari
tenglamalarga yoki ularning algoritmlariga oid bo‘ladi.
Algoritmik modellar ichida imitatsion modellar asosiy o‘rin tutadi . Ular
informatsion jarayonlarini imitatsiya qilishda eng qulay vosita xisoblanadi.
117
Modellarga odatda adekvatlilik, universallilik va samaradorlik talablari
qo‘yiladi.
Model adekvat bo‘ladi qachonki u ma‘lum bir ma‘qul aniqlik bilan
ob‘yektning mavjud hossalarini akslantirolsa. Ob‘yekt va modelni yakuniy
chiqim ko‘rsatkichlarining o‘xshashlik darajasi uning aniqligini baholaydi.
Modelning universalligi uning tarkibiga kiritilgan informatsianing tashqi va
ichki parametirlari soni bilan baholanadi.
Modelning samaradorligi uni amalga oshirish uchun sarf bo‘ladigan
hisoblash resurslari va EHM xotirasi hajmi bilan aniqlanadi.
Ob‘yektni modellashtirish uchun avval uni unsurlarining modeli
qabul qilinadi .Bu jarayon umuman olganda formatlashmagan jarayon.
Shuning uchun ham unsurlarni modellashtirish mutaxassislar tomidan
eksperimental tadqiqotlar va vositalar yordamida amalga oshiriladi .
Unsurlarning funktsional modellarini tuzush usullari nazariy va
eksperimental (tajribaviy) ga bo‘linadi.
Ko‘pincha operatsialar
Do'stlaringiz bilan baham: | 
