Oʻzbеkiston rеspublikаsi oliy vа oʻrtа mаxsus tа’lim vаzirligi

13-rasm. 
GAT ning ish joyidagi texnik vositalari. 
Tizimga raqamli informatsiyani kiritish texnik vositasi sifatida 
digitayzer
lardan 
foydalaniladi. Xaritalarning grafikaviy unsurlari yoki qog‘ozda ifodalangan boshqa 
informatsion manbalarni maxsus kursor yordamida EHM operatori tomonidan 
raqamlashtirishni ta‘minlovchiga uzatuvchi qurulmaga 
digitayzer
deyiladi. 
Muntazam tartibli to‘r yacheykalari (ko‘zlari) bo‘yicha informatsiyani 
qatorlar bo‘ylab avtomatik tarzda solishtirib o‘qiydigan va uzatadigan asbobga 
yoki qurulmaga SKANER deyiladi. 
Digitayzer vositasida vektorli tasvir hosil bo‘ladi, ya‘ni (x,y) koordinatalar 
va unsurlarni (ob‘yektlarni) identifikatsiyalash parametrlari to‘plami vektor sifatida 
tasvirlanadi. Boshqacha qilib aytganda barcha mavjud berilgan boshlang‘ich 
ma‘lumotlar vekorlar to‘plami xolatiga keltiriladi. 
Skaner vositasida esa rastrali tasvir hosil qilinadi, ya‘ni u matritsa
(to‘r) ni 
tashkil etuvchi ystun va qatorlar soni tasvir unsurining qiymati (piksel) bilan 
tavsiflanadi. Odatda piksel grafikaviy tasvir rangining kodini uziga saqlaydi [11,-
b.10-12; 38,-b.39-40]. 
EHM 
Xarita 
ma’lumotlarini 
bosmaga uzatish 
Printer 
Plotter 
Boshqa foydalanuvchilar bilan bog’lanish 
elektron pochta 
Modem 
................................................................ +++ 
……………………………………………….. 
+ 
_ _ 
Digitayzer 
Tabletka
Skaner
Kompakt disk
CD
Flesh disk 
Informatsiyani kiritish tizimi 
Xaritalar 
Klaviatura 
Ekzel jadvallari 
Vektorli GAT “Map Grafix” 
Relyatsion ma’lumotlar bazasi Fox Pro 
Rastrali GIS “Map II” 

---

56 
Digitayzer elektron grafikli planshet va indikatordan iborat bo‘lib, indicator 
sifatida kursordan (belgili plastinka) foydalaniladi. Xarita, fotosurat yoki boshqa 
qog‘ozda o‘z ifodasini topgan xujjat
grafikli planshetning yassi yuzasiga 
joylashtiriladi. 
Zamonaviy planshetlarda simlar to‘ri montaj qilingan bo‘lib, ular kursor 
ilg‘ab olishi (payqashi) uchun magnit maydoni hosil qiladi. Ushbu to‘r 
digitayzerning koordinatalar sistemasini aniqlab beradi. Planshet yuzasi bo‘ylab 
harakatlanadigan indikatorning o‘rni kompyuterda belgilanib, (x,y) koordinatalari 
0,1 mm aniqlikda topiladi. 
Ba‘zi bir planshetlarda koordinatalarni o‘zgartirish funksiyasiga ega bo‘lgan 
moslamalari bo‘ladi va ular ma‘lumotlarni asosiy prosessorga uzatgunga qadar 
qayta ishlash imkonini yaratadi. Hozirgi kunda informatsiyani tizimga kiritish 
uchun maxsus dasturlar (Arc Info) ishlab chiqilgan va ular qayd qilingan barcha 
funksiyalarni bajarishni o‘z zimmasiga olgan. Odatda kursorda boshqaruv 
knopkalari (4tadan 17 tagacha) joylashtirilgan bo‘lib, ular planshetdan kompyuter 
displeyi va klaviaturasiga e‘tiborni almashtirmasdan tizimni nazorat qilsh imkonini 
yaratadi. Grafikli planshetlar 25x25 dan 200x150 sm (A4-A0 formatlar) 
o‘lchamlarda bo‘ladi.
Tasvirlarni tizimga kiritish uchun elektromexanik skanerlar qo‘llaniladi. 
Sharda skanirlaydigan qurulma yorug‘lik manbai va fotodektordan iborat bo‘lib, 
oynali tekislik ostida joylashtirilgan bo‘ladi va uning vazifasi tekislikda 
joylashtirilgan tasvirlanadigan predmetdan qaytgan yoki o‘tgan yorug‘lik nurini 
yig‘ib olish. Skanerlanadigan materialga nisbatan qurilma ko‘ndalang yo‘nalishda 
harakatlanganda fotodetektor suratning bitta chizig‘ini skanerning siyraksizlanish 
darajasi belgilaydigan qadam bilan solishtirib o‘qiydi. Bunda suratdan qaytgan 
signallar solishtirib o‘qiladi va raqamli kodlarga aylantiriladi hamda rastra unsuri 
qatorini, ya‘ni piksellarni tashkil etadi. Ularning soni tasvir kengligini skanerning 
siyraklashish darajasi nisbatiga teng. Skanerlash jarayonida skanerlash qurilmasi 

---

57 
siljib rastra unsurlarining ya‘ni, qatorlarini hosil qiladi. Skanirlash darajasi (unsur 
o‘lchami) ba‘zi bir qurulmalarda 12,5 mkm, skanerlanayotgan tasvirning bir 
tomoni bir metrgacha bo‘lishi mumkin. Odatda skanerning siyraksizlik darajasi 
dyumda o‘lchanadi va 75 dan 1200 dpi gacha (bir dyumga to‘g‘ri keladigan 
nuqtalar soni) o‘zgaradi. 
Skanerlash qurilmasida fotodetektorlar to‘plami mavjud bo‘lgan 
mexanizmlar borki, ular bir vaqtning o‘zida rastra qatorlarining bir nechtasi 
bo‘yicha ma‘lumotlarni yig‘ib oladi. Skanirlanayotgan xujjat bo‘yicha 
harakatlanayotgan detektorlar to‘plami qatorlar tasmasini shakllantiradi. Shu 
yo‘sunda barcha ustunlar skanerlangandan keyin detector qatorning navbatdagi 
tasmasiga o‘tadi. 
Skanerlashning har qanday usulida ham natijada raqamlar matritsasi hosil 
bo‘ladi. Bunda qatorlar va ustunlarning tartib raqamlari tasvirni raqamlashtirilgan 
nuqtalarining koordinatalari hisoblanadi, raqamlar signalni o‘zgartiruvchining 
siyraksizlanish drajasiga bog‘liq bo‘lib, nuqtaga 2, 8 yoki 16 bit o‘lchamdagi 
informatsiyaga ega bo‘ladi. Demak tasvirni oq-qora, yarimtonda yoki to‘liq rangda 
taqdim etish imkoniyati tug‘iladi. Bayon qilingan qurulmalar, kompakt disk, flesh 
disk, ―sichqon‖ bilan birgalikda informatsiyani kiritish tizimini tashkil etadi va ular 
maxsus dasturlar vositasida boshqariladi. 
Ma‘lumotlarni bosib chiqarish tizimi yakka tartibdagi grafikaviy qurilmalar 
to‘plamidan iborat. Ular monitor (displey)- ekranda tasvirni ko‘z bilan ko‘rish 
(vizuallashtirish) va tahlil qilish uchun; printerlar- qatorlab qog‘ozga nashr qilish 
uchun; grafopostroitellar- xaritalar chizish uchun. Bu qurulmalar o‘z navbatida 
rastrali va vektorli bo‘lishi mumkin. 
Rastrali qurilmalar bir xil o‘lchamli unsurlar bilan to‘ldiriladigan 
(chiziladigan) tasvirlarni ko‘radi. Bularga monitor ekrani va matritsali yoki
rangni tizzillab o‘qishga moslashgan printerlar kiradi. 

---

58 
Vektorli qurilmalar (masalan grafopostroitel) areallarni buyab, chiziqlar 
chizish orqali tasvirlarni ko‘radi. 
Vektorli tasvirlar ekranda (rastrli qurilmada) uni ko‘rsatish uchun rastraga 
aylantiradigan vektorli komandalar orqali harakatga keltiriladi. 
Interfaol grafikli video qurilmalar foydalanuvchilarga ob‘yektlar va ular atrofidagi 
muhitni tanlash imkonini yaratadi. Monitor ekranida tasvirni ko‘rsatish uchun u 
EHM xotirasidan sekundiga 60-80 hatto 100 marotabagacha tezkor chaqiriladi. 
Tasvirning o‘zi ekranda belgilangan xolatlardagi tasvir unsurlari (piksel)larni 
yoritish orqali shakllantiriladi. Odatda tasvirning siyraksizlanish darajasi deb 
nuqtalar orasidagi minimal ilg‘ash mumkin bo‘lgan masofa yoki masofa birligiga 
to‘g‘ri keladigan, farqlash mumkin bo‘lgan chiziqlarning maksimal soni 
tushuniladi. Piksellar markazi orasidagi masofa monitoring nuqtali qadami 
deyiladi. 
Ushbu masofa tasvirning ravshanligiga sezilarli ta‘sir ko‘rsatadi. Qadam 
qanchalik kichik bo‘lsa ravshanlik shuncha yuqori bo‘ladi. Odatda rangli 
monitorlarda qadam 0,28 mm ni tashkil etadi. Ekran monitorining ravshanligi 
qadam o‘lchami (zarra) yoki piksellarning qator va ustunlari soni bilan belgilanadi. 
Masalan 640x480, 800x600. Yuqori sifatli grafiklar uchun ekranlar 1280x1024 va 
undan ortiq bo‘lgan siyraksizlantirish darajasiga ega bo‘lishi kerak. Ekranning 
o‘lchami ham muhim ko‘rsatkich hisoblanadi va u 14 dan 21 dyumgacha bo‘ladi. 
Monitorlar nurli-elektron trubkali va suyuq kristalli bo‘ladi. Bugungu kunda uch 
o‘lchamli stereotasvir beradigan qurulmalar ham qo‘llanilmoqda. 
Zamonaviy 
tezkor 
bosma 
uskunalarda 
lazer 
va 
kserografiyadan 
foydalaniladi. Ularning afzalligi 1 dyumga 300 dan 2000 gacha nuqta to‘g‘ri 
keladigan siyraksizlik darajasini ta‘minlashda va natijada fotografiya yoki 
poligrafiya sifatiga ega bo‘lgan tasvirlarga erishishdir.

---

59 
Ma‘lumotlar bazasi va electron jadvallar bilan ishlash uchun Map Grafix, 
Fox Pro, MapII, Atlas Map Maker, Nubase, Exsell, Hyper card dasturlardan va 
matn redaktori Word dan foydalaniladi. 
Zamonaviy geoaxborot tizimlarning afzalliklaridan biri bu boshqa 
kompyuterlar bilan aloqa vositasida bo‘lish ya‘ni, bir guruh kompyuterlar tarmog‘i 
bilan ish olib borish. Bunda kompyuterlardan biri asosiy (server) hisoblanadi. 
Tarmoqda ish olib borilganda taqsimlangan maxsus ma‘lumotlar bazasi yaratiladi 
va ish ―klient-server‖ tizimida tshkil etiladi. Kompyuterlar tarmog‘i lokal yoki 
global bo‘ladi. Buning uchun aloqa vositalari modemlardan foydalaniladi. 
(Masalan ―Constation‖ yoki ―Apple Link‖). 
Bugungu kunda Internet tarmog‘idan keng foydalanilmoqda. Buning uchun 
qayd qilingan texnik vositalar va maxsus dasturiy ta‘minot zarur bo‘ladi. Internet 
tarmog‘i orqali GRID global resurs ma‘lumotlar tizimiga kirish va undan 
foydalanish orqali 1:1000 000, 1:2000 000 masshtabli topografik xaritalar, atrof 
muhit to‘g‘risidagi ma‘lumotlar, yer sun‘iy yo‘ldoshlaridan yuboriladigan kosmik 
suratlarni qabul qilib olish mumkin. [3,9,20,22,27,31,50,51]. 
GAT ning ish joyidagi texnik vositalaridan foydalanish va ularning dasturiy 
ta‘minoti to‘g‘risidagi ma‘lumotlar GAT texnologiyalarni tashkil qilishga 
bag‘ishlangan boblarda batafsil ko‘riladi.