|
3.2
. GAT ning tarifi va mazmun-mohiyati
―Geoaxborot tizimlar‖ (GAT) atamasi birinchi marotaba ingliz tilida chop
etiladigan adabiyotlarda GIS-Geographical Information Sistem ko‘rinishida
e‘lon qilingan edi. Kon-geologik ilovalarda MGIIS, Mining GIS qisqartmalar
ko‘rinishida uchrab turadi. Rus tilida chop etiladigan adabiyotlarda esa ikki xil
DU
GAT
KG
MBBT
RK
42
ko‘rinishda ―Географическая инфорсационнная система‖ ГИС yoki uning
reduksiyasi ―Геоинформационнная система‖ shaklida keltirilgan.
Shunga qaramasdan GATda ta‘rif berish juda qiyin, chunki u har xil daraja
va bosqichda qaralishi tufayli tegishli mazmun-mohiyatni keltirilgan ta‘rifda
qamrab ololmasligi mumkin.
Maxsus adabiyotlarda GATning 10 dan ortiq ta‘rifi keltirilgan. Bizning
fikrimizcha qo‘yidagi ta‘riflar uning asosiy mazmun-mohiyatini o‘z ichiga
oladi.[23.32.33].
1.
GAT-bu geografik informatsiyani kiritish, saqlash, murakkab amallar
bajarish, tahlil va tasvir uchun foydalanilgan dasturiy qurilmalar
termasi. Bu texnik ta‘rif bo‘lib, GATni rivojlanish tarixini ifodalaydi,
ya‘ni ma‘lumotlar bazasi dasturlari va raqamli kartografiyani
avtomatlashtirilgan loyihalash vositalari bilan bog‘langanligi bildiradi.
2.
GAT-bu jamiyatning xududiy tashkillashtiruvi va atrof muhitni
boshqarish, prognozlash, dasturlash, tahlil qilish va ro‘yxatdan
o‘tkazish bilan bog‘liq ilmiy va amaliy masalalarni yechishda samarali
foydalanish uchun xududlar to‘g‘risidagi bilim va ma‘lumotlarni
yig‘ish va qayta ishlash, jamlash, fazoviy koordinatalarni tarqalishi va
tasvirlanishini ta‘minlovchi dasturiy apparatga ega bo‘lgan ―inson-
mashina‖ ishtirokidagi majmua.
3.
GAT-bu planetamizda sodir bo‘ladigan voqealar dunyo muayyan
ob‘yektlarining tahlili va xaritalanishi uchun qo‘llaniladigan
zamonaviy kompyuter texnologiyalari. Bu texnologiya geografik
fazoviy tahlil va xarita bilan bog‘liq to‘laqonli vizuallashtirish
afzalliklarini inobatga olgan so‘rov va statistik tahlilga ega bo‘lgan
ma‘lumotlar bazasi bilan ishlaydigan operatsiyalarni birlashtiradi.
Ushbu afzalliklar GATni boshqa axborot tizimlaridan ajratib turadi va
keng spektrdagi masalalarda qo‘llashning noyob imkoniyatlarini
ta‘minlaydi. Maskur masalalar dunyo atrofidagi voqealar va
43
hodisalarni prognoz va tahlil qilish, harakatlarning strategik yechimlar
va joriy oqibatlarini rejalashtirish orqali ularni paydo bo‘lishligining
bosh omili, sababi va oqibatlarini anglash va ajratish.
4.
Geografik ahborot tizimi (GAT) bu sohalar buyicha nazorat, qaror va
yechimlar qabul qilishda asos bo‘ladigan tematik xarita va atlaslarni
yaratish uchun modellashtirish va boshqarish funksiyasini bajaraoladigan
grafikaviy va tematik ma‘lumotlar bazasi bilan ishlay oladigan
avtomatlashtirilgan tizim.
GAT ma‘lumotlarni tezkor qidirib topish, xarita va kosmik
(aerofotogrammetrik) tasvirlarni ustma-ust keltirish, suratlarni transformatsiya
qilish, geometrik korreksiyalash, birlashtirish (umumlashtirish), katta xajmdagi
ma‘lumotlar to‘plashmini sintez qilish, foydalanuvchining xohishiga qarab
xaritaning proyeksiyasi va mashtabini o‘zgartirish, kordinatalarini qaytadan
almashtirish, kompyuter displeyi ekranida xar xil modellardan foydalangan holda
predmetlar va ob‘yektlar orasidagi fazoviy joylashish va munosabatlarni ko‘rsata
olish imkonini yaratib beradi [37,-b.11-13].
Ko‘pincha kata hajmdagi ma‘lumotlarning mavjudligi, agarda ular xaritada
taqdim etilmagan bo‘lsa, muammoni yechimini topishga imkon yaratmaydi.
Masalan, yo‘l transport hodisalarining soni xavfli chorraraxalar, yo‘l
qoplamasining sifati, harakatning jadalligi kabi ko‘rsatkichlar bilan bog‘liq.
Ko‘pgina holatlarda ushbu ko‘rsatkichlar tematik xaritada tasvirlangandan keyin
havfli uchastkalar aniqlanib, baxtsiz hodisalarga sababchi bo‘ladigan holatlarni
bartaraf etish uchun qarorlar qabul qilinadi.
So‘nggi paytlarda xududlarning rivojlanish xususiyatlarini tadqiq qilish va
keng qamrovli yechimlar qabul qilish uchun GAT samarali tahlil quroli sifatida
qaralmoqda. GATning boshqa informatsion tizimlardan farqi shundaki u fazoviy
koordinatalali ma‘lumotlar bilan ishlaydi. Natijada ma‘lumotlar yechimini qabul
qilish uchun ayoniy-grafikaviy ko‘rinishda taqdim etiladi, yani vizuallashgan
bo‘ladi.
44
Do'stlaringiz bilan baham: |
